🔸 بنا به تفسیر المیزان، مقصود از «حکم» در آیهٔ ۱۴، قدرت داوری و تشخیص در معارف الهی و امور اخلاقی و آداب اجتماعی است؛ و مقصود از «علم» آگاهی‌ای است که با جهل آمیخته نباشد.

خداوند این «حکم» و «علم» را چیزی از جانب خود، و نتیجهٔ «احسان» موسی می‌داند. وعدهٔ خداوند در این آیه بسیار امید بخش است: «این‌گونه همهٔ محسنان را جزا می‌دهیم».

🔸 احسان، دو وجه دارد: انجام عمل نیک، و تلاش برای هر چه نیکوتر کردن عمل. نیکوتر کردن عمل، خالص کردن آن از انواع آلودگی‌هاست. نهایت احسان، انجام عمل با نیتی خالص روبه‌روی چشمان پروردگار است. از رسول خدا(ص) نقل شده که: «احسان آن است که چنان عمل کنی که گویی خدا را می‌بینی، که اگر تو او را نمی‌بینی او تو را می‌بیند.»

🔸 بنا به این آیهٔ قرآن، آن کس که «قدرت داوری و تشخیص در معارف الهی و امور اخلاقی و آداب اجتماعی» و «علمی خالص که به جهل آمیخته نیست» را طالب است، باید به احسان بکوشد. این نتیجه‌ای شگفت است؛ چرا که بنا به تصور اغلب ما، شرط اصلی رسیدن به آگاهی، مقید بودن به علم‌آموزی متعارف است. اما علم‌آموزی، اگر به نیت «احسان» – یعنی پیراستن عمل از شائبه‌ها، به خصوص شائبه‌های ناشی از خودپرستی – نباشد هیچ فایده‌ای ندارد؛ بلکه برعکس، موجب دوری از مقصد نیز می‌شود.

🔸 درست در آیهٔ بعد نمونه‌ای از احسان موسی را می‌بینیم: او با دیدن ستم وارد عمل می‌شود، و می‌کوشد به ستم‌دیده کمک کند، و این آغاز احسان است. موسی پس از آنکه ناخواسته مرتکب قتل می‌شود، عمل خود را بررسی می‌کند، و تشخیص می‌دهد در فرآیندی وارد شده که شیطان آن را ترتیب داده بوده و آنجا مرتکب خطایی شده.

در این مورد که خطای موسی دقیقاً چه بوده سخنی در آیه وجود ندارد؛ مسلم است که موسی تلاش خود برای دفاع از ستم‌دیده را خطا نمی‌داند، چرا که روز بعد نیز مجدداً به نیت کمک به او وارد میدان می‌شود. شاید چیزی از جنس شتاب‌زدگی، یا بدون پروای کافی عمل کردن، از نظر او خطا بوده. به هر رو، به خاطر خطایی که خود تشخیص می‌داده، مغفرت پروردگار خود را طلب می‌کند (آیهٔ ۱۶). این ادامه دادن احسان است: نگریستن به عمل، تشخیص «ستم» در کار خود، و درخواست پاکی از پروردگار.

🔸 «عهد» بستن با خدا، تکمیل «احسان» است. موسی با پروردگارش عهد می‌بندد که هرگز پشتیبان گنهکاران و ستم‌پیشگان نباشد. برای تأکید، او هرگز از ورود به جدال پشیمان نیست؛ این عهد نشان می‌دهد که او این کار را صحیح می‌داند و این موضوع را روبه‌روی پروردگار خود شهادت می‌دهد و می‌گوید در آینده نیز بر همین طریق استوار خواهد بود.

🔸 روز بعد موسی مجدداً به دفاع از ستم‌دیده برمی‌خیزد، و در عین حال آن ستم‌دیده را به خاطر اینکه هر روز جدالی به راه می‌اندازد شماتت می‌کند. ستم‌دیده که وحشت‌زده است، این شماتت را تهدیدی برای خود می‌بیند و سخنی می‌گوید که موجب برملا شدن راز موسی می‌شود (آیهٔ ۱۹). به این ترتیب موسی مجبور می‌شود از شهر خارج شود. همین خروج است که او را به شعیب می‌رساند، تا موسی از علم او نیز بهره‌مند شود.

🔸 در درون این ماجرا، پروردگار موسی، او را به پاداش پیگیری «احسان»، از طریقی که هرگز گمانش نمی‌رفت، به «عالم» و «علم» می‌رساند.

اگر طالب آن حکمت الهی، و آگاهی‌ای رهایی‌بخش هستیم، چارهٔ کار در تقید به «احسان» است؛ در ورود عملی به عرصهٔ نیکی‌ها (یاری محرومان و ستم‌دیدگان و طالبان آگاهی و …)، و نگریستن در خود و اعمال خود (که البته این مستلزم علم‌آموزی است)، و پاک کردن خود و اعمال خود به مدد مغفرت پروردگار، و عهد بستن با او برای طی استوار مسیر. به این ترتیب، همهٔ آگاهی مورد نیازمان از جانب پروردگارمان به ما خواهد رسید.

🔸 جلال خداوند (که در متن پیش از آن سخن رفت)، با خطابی غیر منتظره در صحنه حاضر می‌شود: «به مادر موسی وحی کردیم: او را شیر ده…». خداوند بر آن نیست که در برنامه‌ای که دارد، عشق مادر به کودکش و بیم او بر فرزندش را نادیده بگیرد. این‌ها نیز بخشی از برنامهٔ خدا می‌شوند. در آیهٔ ۱۳ می‌بینیم که خدا در این ماجرا چنین اراده کرده که حتی رابطهٔ بین مادر و فرزند گسسته نشود؛ چیزی که خدا تحقق «وعده» خود می‌داند، و یادآوری می‌کند که بیشتر مردم به در این مورد که خدا وعده‌هایش را راست می‌آورد تردید دارند.

🔸 خوب است این را نیز ببینیم که مادر موسی یک «زن» از طبقه‌ای تحت سلطه است، یعنی سلطه‌ای مضاعف را تحمل می‌کند. چنین کسی که به ظاهر هیچ امکانی برای تغییر شرایط خود و دیگران ندارد، در برنامهٔ خدا جایگاهی مشخص برای سرنگون کردن پادشاهی فرعون می‌یابد.

🔸 به ماجرای پرورده شدن موسی(ع) به دست فرعون و خانواده‌اش می‌توان از وجه‌های مختلف فکر کرد. مثلاً، اینکه «خدا بر کار خویش چیره است» (سورهٔ یوسف، ۲۱) آنجا آشکار می‌شود که «باطل» خود به دست خویش اسباب نابودی خود را فراهم کند. آن کس که طریقی فرعونی را پیش گرفته، آن‌چنان صاحب خود نیست که بتواند از دست زدن به آنچه موجب «اندوه» او می‌شود خودداری کند؛ حتی او نیز از آن کسی دیگر است.

🔸 هر چند این قضیه آشکار است، ولی یادآوری صریح آن شاید مفید باشد که داستان فرعون و تسلط او بر گروهی ستم‌دیده، و پاسخ گفتن خدایی که عشق و بیم و امید و آرزوی مردم را درک می‌کند به این گروه، مایهٔ ایمان و امید و تحرک و کوشش هر ستم‌دیده‌ای در تاریخ می‌شود.
خدای اسلام، صرفاً خدایی برای آرام کردن و تسکین بخشیدن نیست، او «وعده»هایی دارد، و بر اساس این وعده‌ها آرزوها را تحقق می‌بخشد؛ آرزوهایی به ظاهر «کوچک»، مثل بازگرداندن فرزند گم‌شده، و به ظاهر «بزرگ»، مثل سرنگونی حکومتی فرعونی.

🔸 امام علی(ع): آگاه‌ترین مردم به خداوند متعال آن است که بیشتر از او درخواست کند.

إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِّنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَيَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ ۚ إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ ‎﴿٤﴾‏
وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ ‎﴿٥﴾‏
وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِيَ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا كَانُوا يَحْذَرُونَ ‎﴿٦﴾

فرعون در سرزمین [مصر] سر برافراشت، و مردم آن را طبقه طبقه ساخت؛ طبقه‌ای از آنان را زبون می‌داشت: پسرانشان را سر می‌برید، و زنانشان را [برای بهره‌کشی‌] زنده بر جای می‌گذاشت، که وی از فسادکاران بود. (۴)
و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم‌] گردانیم، و ایشان را وارث [زمین‌] کنیم، (۵)
و در زمین قدرتشان دهیم و به فرعون و هامان و لشکریانشان آنچه را که از جانب آنان بیمناک بودند، بنمایانیم. (۶)

🔸 فرعون، خود را در جایگاه خدایی قرار داده بود⁽¹⁾شعراء، ۲۹: فرعون گفت: ای موسی، سوگند یاد می‌کنم که اگر غیر از من معبودی اختیار کنی تو را در زمره آن زندانیان که از وضعشان خبر داری قرار می‌دهم.، و با مردم سرزمین به ستم و سرکشی رفتار می‌کرد. او برای حفظ قدرت خود، جامعه را دسته‌دسته کرده بود، و دسته‌هایی را ضعیف‌تر از دیگران قرار داده بود و دیگران را بر ایشان غلبه داده بود.

این دسته‌دسته کردن بر اساس نژاد بود و بنی‌اسرائیل (نوادگان یعقوب(ع)) در جایگاهی پست‌تر از دیگران قرار گرفته بودند. بنا به تفسیر المیزان این دسته‌دسته کردن حتی در میان بنی‌اسرائیل نیز به کار گرفته می‌شد؛ یعنی گروهی از اشراف بنی‌اسرائیل («ملأ» قوم) به فرعون نزدیک‌تر بودند، و این «رشوه‌»ای به ایشان به پاداش تلاش برای حفظ نظم موجود بود.

🔸 ستم‌پیشگان و فرعون‌صفتان از ویژگی‌های دیگری به جز نژاد نیز برای دسته‌دسته کردن مردم بهره برده‌اند. به خصوص، گاه از ملاک‌های به ظاهر «دینی» برای این منظور استفاده شده است. به عنوان یک نمونه، در دوران بنی‌امیه، پایبندی به معیارهای یک دین رسمی ملاکی برای دسته‌بندی مردم و امتیاز یافتن گروهی بر گروهی دیگر بود. برای مثال، کسانی که به اطاعت کامل از خلیفهٔ رسول خدا(ص) – که بعدها به عنوان خلیفهٔ خدا حتی جایگاهی رفیع‌تر از رسول خدا(ص) یافت – مقید بودند، و او را از هر گونه خطایی مبرّی می‌دانستند، «دینی» کامل‌تر داشتند و به دستگاه خلافت نزدیک‌تر می‌شدند.

استفاده از هر ملاکی برای دسته‌دسته کردن مردم و زیر «سلطه» قرار دادن گروه‌هایی از مردم، اقتدای به فرعون و هم‌گام شدن با او در مسیر «آتش» است⁽²⁾سورهٔ هود: ۹۸-۹۷: آنگاه [آنان‌] از فرمان فرعون پیروی کردند و فرمان فرعون صواب نبود * او در روز قیامت پیشاپیش قومش است، آنگاه آنان را به آتش دوزخ درمی‌آورد، چه بد است درآیندی که به آن درآمده‌اند.؛ حتی اگر آن ملاک به ظاهر ملاکی دینی باشد و این کار توسط حکومتی به ظاهر دینی صورت گیرد.

🔸 «و نُرید ان نمنّ …»؛ جلال خداوند در به کار بردن صفت جمع آشکار می‌شود: «و چنین اراده کردیم که …».

رو در روی سرکشان و خودبزرگ‌بینان، خداوند با جلالی سهمگین به نفع آنان که ضعیف نگه داشته شده‌اند وارد میدان می‌شود و این زیردستان را قدرت می‌بخشد. فرعون، آن سرکش، هامان، نمایندهٔ اشراف یاری‌گران سرکش، و سپاهیان او، که قدرت سرکش به ایشان وابسته است، همهٔ عمر را در بیم از این زیردستان به سر می‌بردند. اکنون هنگام آن رسیده که آنچه از آن بیم داشتند را به چشم ببینند.