سورهٔ اسراء، آیه ۱۰۰: بگو: اگر شما مالک گنجینه‌های رحمت پروردگارم بودید، در آن صورت قطعاً از بیم تنگدستی امساک می‌کردید و به مردم چیزی نمی‌دادید، چرا که انسان سخت بخیل است.

🔸 زمانی به سخنی از امام صادق(ع) برخوردم که می‌گفت: من هر صبح از بخل به خدا پناه می‌برم. دو موضوع در این سخن جالب توجه بود: اینکه کسی مثل امام صادق(ع) خود را از بخل در امان نمی‌داند، و یکی اینکه او فکر می‌کند این صفت چیزی نیست که به نیروی خود بتوان از آن گریخت و این خداست که باید آدمی را در پناه خود بگیرد.

در تصور ابتدایی‌ام، فکر می‌کردم که بخل مهم است، اما نه چیزی خیلی مهم، چیزی که فکر کنی اگر در تو ریشه داشته باشد نابودی‌ات حتمی است. از طرف دیگر، فکر می‌کردم که بخل چیزی است که از یک جا به بعد دیگر می‌توانی خود را از آن نسبتاً مبرّا بدانی؛ مثلاً آنجا که روشن شد به مال دنیا تعلق خاطر چندانی نداری و می‌توانی از آن ببخشی، دیگر نمی‌توان تو را بخیل دانست.

اما انگار امام صادق(ع) نظر متفاوتی داشت؛ او آلودگی به بخل را بسیار محتمل می‌دانست، و آن را بسیار خطرناک.

🔸 بخل یکی از مهم‌ترین (شاید همان مهم‌ترین) نابودگران ما است. چرا؟ تصور کنید که می‌خواهید پولی را در راهی که خود درست و به حق می‌دانید، ببخشید. اما ترسی نابه‌جا شما را از این کار منصرف می‌کند. اینجا انتخاب بین دادن یا ندادن پول نیست، با ندادن پول در واقع دارید در مورد «خود»تان حکمی می‌دهید؛ دارید می‌گویید: چنان وابستهٔ پول هستم که نمی‌توانم آن را صرف ارزش‌هایم کنم. نمی‌توانم پول را صرف دوست داشتن دیگران، صرف گسترش عدالت، صرف محبت به خدا، یا صرف هر ارزش مهم دیگری که خودم می‌شناسم کنم. اینجا دیگر پول یک وسیله در دست شما نیست، پول صاحب شما شده است. بخل آن «خود حقیقی» دوست‌دار ارزش‌ها را دفن کرده است.

🔸 در مقابل، پیش آوردن «سخا» برکشیدن «خود حقیقی» است. حکم می‌کنی به اهمیت ارزش‌هایت، و از هم‌اکنون به واسطهٔ آن ارزش‌ها (به واسطهٔ محبت یا عدالت‌جویی یا …) در راه بهشت، بلکه در بهشت قرار می‌گیری.

🔸 وابستگی به مال چیزی نیست که کسی، هیچ کسی، بتواند خود را از آن در امان بداند. در روایتی آمده که «شیطان آدمی را همه جا می‌گرداند و هنگامی که خسته شد در بزنگاه مال گردنش را می‌گیرد». باید فرضمان این باشد که پول حالا حالا ها، اگر نه کاملاً، حداقل تا حدی صاحب ماست.
و این جالب است، که وقتی خدا حرف از «کافر شدن به آیات» (آیهٔ ۹۸) یا انکار قیامت (آیات ۹۸ و ۹۹) می‌زند، بلافاصله به بخل می‌رسد. این کفر، یک وضعیت اعتقادی و چیزی در ذهن نیست؛ بلکه زندگی بخیل زندگی‌ای کافرانه است. چه فایده‌ای دارد که کسی بگوید به آخرت معتقد است، اما وقتی پای ادای حق مال در میان بیاید جا بزند؟

🔸 بخل فقط در مال نیست. مثلاً در روایات بخل در دانش بدتر از بخل در مال دانسته شده است. نیز می‌توان در توان، زمان، موقعیت اجتماعی و هر نعمت دیگری که باید به جریان بیفتد بخل ورزید. می‌توان به جای اینکه این‌ها را صرف ارزش‌های مهم کرد، در صندوق گذاشت و به وجودشان دلگرم بود.

🔸 باید تصورمان این باشد که این سخن که «انسان سخت بخیل است» (آیهٔ ۱۰۰) در موردمان مصداق دارد «مگر آنکه پروردگارمان رحم آورد» (یوسف، ۵۳). و پناه بردن به خدا، هر چند در دعا و به زبان لازم است – چنان که امام صادق(ع) انجام می‌داد – ولی اصولاً یک شیوهٔ زندگی است. پناه بردن به خدا، مثلاً جایی رخ می‌دهد که با نیتی درست قول می‌دهم در یک کنش عدالت‌جویانه ساعات مشخصی را داوطلبانه فعالیت کنم. یعنی آنجا که به جای اعتماد به خودم، خودم را در یک رابطهٔ مفید یا در یک روال وارد می‌کنم و تلاش می‌کنم تا «سخن» خدا را در آن چیزی که پیش می‌آید بفهمم.

در این «بازی‌»های زندگی است که خدا «ولایت» بنده را به عهده می‌گیرد و او را به پناه خود در می‌آورد.

پی‌نوشت:

عنوان این مطلب مصرعی از مثنوی معنوی است:

سورهٔ اسراء: أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَىٰ غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ ۖ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا ‎﴿٧٨﴾‏ وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَىٰ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا ‎﴿٧٩﴾

🔸 پیامبر خدا(ص) با امید تحقق وعدهٔ خدا و دست‌یابی به «جایگاهی مورد ستایش» (مورد ستایش خدا، فرشتگان و مردم) به «تهجد» فراخوانده می‌شود؛ تحقق چه صفاتی در پیامبر(ص) او را شایستهٔ این جایگاه می‌کند؟ در این حال، خدا و فرشتگان و مردم چه چیز در او می‌بینند که او را می‌ستایند؟

🔸 در روایات، مقام «ستوده» مقام شفاعت دانسته شده است. شفاعت چیزی از جنس «پارتی‌بازی» نیست، بلکه امتداد روالی معقول است که در همین دنیا نیز وجود داشته است؛ اینکه کسی بتواند بر هستی و زندگی کسی دیگر تأثیری نیک بگذارد و موجب کاسته شدن از بدی‌های او شود. یک مصداق مهم این روال در این دنیا، کار عالمان به حق است. از همین روست که عالم نیز در قیامت صاحب شفاعت دانسته شده است؛ مقام شفاعت مختص پیامبر(ص) و ائمه نیست.

🔸 در این تصویر از مقام «ستوده» یک صفت رسول(ص) که همگان را به ستایش وامی‌دارد برجسته می‌شود: تلاش بی‌کران او برای رساندن رحمت به همهٔ آدمیان. تهجد رسول(ص) او را از رحمت به مخلوقات جدا نمی‌کند. او با خدایی که در ذهن بافته در دل شب خلوت نمی‌کند؛ بلکه با «رب العالمین» (پرورش‌دهندهٔ همهٔ مخلوقات) خلوت می‌کند، و می‌کوشد تا اوهام و کژبینی‌ها و بدخواهی‌ها را از خود بزداید، و رحمت و دانش خود برای هدایت را به کمال برساند،. او چنین دعایی در حق خود را به درگاه پروردگار خود می‌برد.

🔸 اگر این را بپذیریم، جا دارد به این فکر کنیم که عبادت‌های ما تا چه حد مایهٔ رحمتی برای خلق هستند؟ آیا این عبادت‌ها هستی‌مان را به نحوی دگرگون می‌کنند که مردم از شر ما در امان بمانند و به خیرمان امید داشته باشند؟ آیا به ما دانش و بینش جدیدی می‌بخشند که به مدد آن خودمان هدایت شویم و دیگران را نیز مدد کنیم؟ اصلاً آیا عبادت موجب تحولی در «خود» ما می‌شود؟ تحولی که شاهدش در زندگی و روابط روشن و آشکار باشد؟

🔸 نعمت‌هایی هستند که گاه در آنها غوطه‌ور هستیم اما حتی توجهی به وجودشان نمی‌کنیم، چه برسد به اینکه به فکر «شکر» آنها باشیم. سلامتی یکی از آنها است. ایمنی، به مفهومی خیلی عام، یکی دیگر است. وجود چنین نعمت‌هایی برای ما پیش‌فرض شده‌اند. اما این عجیب نیست؟ همهٔ ما می‌دانیم که سلامتی می‌تواند نباشد. می‌شود یک روز صبح از خواب بیدار شویم و بفهمیم که بیمار هستیم. یا آن چیزهایی که به مددشان ایمنی کسب می‌کنیم به سادگی ممکن است دیگر کار نکنند. با چنین وضعیتی از دنیا – آن هم در کشوری مثل کشور ما – چرا اغلب ابا داریم از فکر کردن به اینکه این مواهب می‌توانند نباشند؟

🔸 یک دلیل مقاومت در برابر این فکر این است که این نوع تفکر را به عنوان تفکر «منفی» می‌شناسیم. کسی که امروز از سلامتی برخوردار است، چرا باید به روزگار بیماری فکر کند و موهبت سلامتی را بر خودش تلخ کند؟ کسی که از ثروتی برخوردار است چرا باید به این فکر کند که ثروت ممکن است از دستش برود و از خوشی فعلی‌ای که ثروت نصیبش می‌کند بهره‌مند نشود؟

فکر به زوال نعمت می‌تواند به شدت گمراه‌کننده باشد. مثلاً کسی که به این فکر می‌کند که شاید ثروتش را از دست بدهد، ممکن است به این نتیجه برسد که باید ثروت بیشتری گرد آورد، یا اموالش را به شکلی در آورد که احتمال از بین رفتن‌شان کمتر باشد یا بخیل‌تر از قبل شود. کسی که از بیماری می‌ترسد، ممکن است به شکلی وسواس‌گونه نگران سلامت خودش شود و زندگی‌ای به شدت محتاطانه را در پیش گیرد و از بسیاری مواهب حیات محروم بماند.

🔸 اما به هر حال، آیا اینکه نعمت‌ها می‌توانند از میان بروند حقیقت نیست؟ چه بخواهیم «افکار منفی» را به خود راه دهیم و چه نه، حقیقتی که در قالب بیماری یا مرگ با آن مواجه خواهیم شد، ممکن است برایمان بسیار مهیب باشد.

🔸 وقتی کسی می‌گوید «ممکن است روزی سالم نباشم؛ سلامتی‌ام چیزی تضمین شده نیست»، یک مسیر فکری که می‌توان پیش گرفت این است: «سلامتی» چیزی است که من اکنون آن را «دارم»، و باید آن را با تمام قوا «حفظ کنم» وگرنه از دستم می‌رود، و من بیچاره می‌شوم! و در دنیایی که نعمت‌هایی چون سلامتی را نمی‌توان «حفظ کرد»، این مسیر فکری منجر به اضطراب و سردرگمی می‌شود و عکس‌العمل‌های نادرستی را به بار می‌آورد.

🔸 اما در توجه به این موضوع که «ممکن بود سالم نباشم» می‌شود مسیر فکری بسیار متفاوتی را پیش گرفت: امروز سالم هستم، و خود قادر نبودم این سلامتی را به دست بیاورم؛ این سلامتی از کجا آمد؟ در این شیوهٔ تفکر، سخن پروردگار (در آیهٔ ۷۰) جلوه‌گر می‌شود که «همانا بنی‌آدم را گرامی داشتیم…».

اینک «نعمت»، مثلاً سلامتی، چیزی است که پروردگاری حاضر آن را به ما می‌بخشد و به وسیلهٔ آن گرامی‌مان می‌دارد. اینجا، چشم‌مان از خود و از «داشته‌»هایمان فراتر می‌رود و به پروردگاری «وهاب» که همهٔ مواهب از اوست متوجه می‌شود. این صبحی که سالم هستم، وقتی به سلامتی‌ام توجه می‌کنم، و اینکه این نعمت می‌توانست نباشد، وجودم پر از ستایش می‌شود نسبت به آن کس که نعمت به دست اوست. و البته پر از پرسش می‌شوم، به اینکه این نعمت چگونه مرا به او خواهد رساند؛ اینکه چگونه باید «شکر» بگزارم؟

🔸 در چنین جهانی، اگر نیک بدانیم، حتی گرفته شدن نعمت هم نوعی نعمت است. حداقل چیزی که گرفته شدن یک نعمت برایمان دارد، این است که فرصتی به ما می‌دهد تا از غفلت‌مان خارج شویم، و به جای اینکه نعمت‌ها چشمان‌مان را پر کند به پروردگار نعمت‌بخش رو کنیم.

🔸 خداوند بندگان خود را گرامی داشته است، و آنان را در «زمین» – در داستان‌های زندگی – راه نموده و ایشان را روزی‌های پاک بخشیده است (آیهٔ ۷۰). او این بازی را به عبث شروع نکرده. قصد دارد که نعمت‌بخشی خود را به کمال برساند، و بندگانش را به گرامی‌ترین جایگاه در آورد. از همین روست که از بندگانش می‌خواهد که نعمت‌ها را شکر کنند، و از این طریق به سوی او روانه شوند.

مهم‌ترین نعمت‌های خدا در افرادی ظهور می‌کند که از طریق ایشان هدایت خدا ممکن می‌شود. مهم‌ترین نعمت خدا رسول اوست. مهم‌ترین نعمت خدا، علی(ع) است، و همهٔ پیشوایانی که راه به حقیقت برده‌اند. فکر کردن به اینکه «چه می‌شد اگر محمد را نمی‌شناختم»، یادآوری‌مان می‌کند که خدا چگونه اکرام‌مان کرده است. شکر آشنایی رسول است که نعمت خدا را در حق‌مان تمام می‌کند و بودن‌مان با خدا و او و پیشوایان را همیشگی.

شاید از همین روست که بلافاصله بعد از آیهٔ ۷۰، می‌خوانیم: «یاد کن روزی را که هر گروهی را با پیشوایی که برگزیده و از او پیروی کرده است فرا می‌خوانیم…».

🔸 شکر پیشوا، شناخت او و شناخت راه او، و رفتن به آن راه و متخلق شدن به اخلاق اوست. اگر پیشوای به حق را شکر نکنی، پیشوایی دیگر را دنبال می‌کنی. هر کس را لاجرم پیشوایی است و خداوند او را به پیشوایش ملحق می‌کند.

🔸 برای اصطلاح «درخت لعنت‌شده» در آیهٔ ۶۰ حداقل دو تفسیر ارائه شده است؛ یک تفسیر این درخت را همان درخت زقوم جهنم که وصف آن در جاهای دیگری از قرآن آمده می‌داند، و تفسیر دیگر آن را گروهی از مردم می‌داند که همچون درخت در جامعهٔ مسلمانان ریشه دوانده و استحکام یافته‌اند.

تفسیر دوم را می‌توان با روایتی تاریخی نیز همراه کرد که می‌گوید پیامبر(ص) در خواب دید میمون‌هایی بر منبر او جست و خیز می‌کنند، و این آن رؤیایی است که در این آیه از آن سخن رفته است. بنی‌امیه به عنوان یک مصداق از این رؤیای پیامبر(ص) دانسته شده‌اند. همین‌طور بنی‌امیه مصداقی از درخت لعنت‌شده‌ای که ریشه‌های خود را در اعماق جامعهٔ مسلمانان فرو برده است دانسته شده است.

🔸 خداوند این رؤیا – که گویای رخدادی در آینده بود – و این «درخت» را – یعنی غلبهٔ این گروه بر مسلمانان را – آزمایش خود برای مسلمانان می‌داند. از نظر خدا، غلبهٔ ایشان به هیچ عنوان «سبقت» بر خداوند نبوده (آیهٔ ۴ سورهٔ عنکبوت)، بلکه از خداوند از طریق ایشان مردم را می‌آزماید و آنان را برای «دیدار» خود آماده می‌کند (آیهٔ ۵ سورهٔ عنکبوت). کسانی «دیدار» نیک خدا را درک می‌کنند که در این آزمون به بهترین نحو «جهاد» کنند (آیهٔ ۶ سورهٔ عنکبوت).

🔸 طبیعتاً بنی‌امیه تنها یک مصداق از «میمون‌های بر منبر پیامبر(ص)» یا «درخت لعنت‌شده» هستند. هر گروه دیگری که از مضامین دینی و منبر رسول خدا(ص) برای غلبه بر مسلمانان و رسیدن به مقاصد و منافع خود استفاده کنند، و ریشه‌های خود را در زمین جامعهٔ مسلمین مستحکم کنند، به نحوی که غلبه بر ایشان دشوار باشد مصداق این آیه قرار می‌گیرند.

🔸 المیزان آیهٔ ۵۸ (در مورد هلاک شدن امت‌ها) را به آیهٔ ۱۶ مربوط دانسته است؛ یعنی روند هلاک شدن از طریق غلبهٔ «مترفین» – توانگران و مرفهان – است. این موضوع در مورد بنی‌امیه نیز مصداق دارد؛ انگیزهٔ مهم ایشان برای سلطه بر مسلمانان این بود که می‌خواستند دارایی‌ها و امکانات مسلمانان را به خود اختصاص دهند و بر بهرهٔ خود در این دنیا بیفزایند. هلاکت مسلمانان در راضی شدن به این روند بود، و حیات ایشان در جهاد بر علیه بنی‌امیه؛ جهادی که پیشوایان شیعه، از امام علی(ع) تا امام صادق(ع)، به شیوه‌های گوناگون در آن درگیر بودند.

🔸 مسلمانانی که مبتلا به گروه‌هایی شبیه به بنی‌امیه می‌شوند، چاره‌ای جز مخالفت با ایشان و «جهاد» در راه خدا بر علیه ایشان ندارند. این ابتلا، زمین بازی خداست؛ و خدا «همراه» کسانی است که او در کار او جهاد می‌کنند (سورهٔ عنکبوت، آیهٔ ۶۹). او در چنین مسیری هر بدی را از سینهٔ مؤمنان می‌زداید و آنان را آمادهٔ دیدار خویش و بودن در میان بندگان خاص خود می‌کند (آیات آخر سورهٔ فجر).

🔸 در آیهٔ ۲۶، مقصود از «لا تبذر تبذیراً» این است که در صرف مال هرگز اسراف نکن (مثلاً مصرف بیش از حد نیاز یا از سر خودنمایی)، و مال را به صاحبان حقوق آن (خویشاوند نیازمند، و بینوا، و در راه مانده) باز گردان. (طبیعتاً معنی آیه این نیست که در رسیدگی به بینوایان اسراف نکن!)

🔸 بنا به تفسیر المیزان، دلیل اینکه اسراف‌پیشگان برادران شیاطین نامیده شده‌اند، این است که ایشان همچون ابلیس (و شیاطینِ میراث‌دار او) نعمت‌های خدا، یعنی «آنچه از قدرت و ابزار بندگی» به ایشان داده شده، را «در راه اغواء و فریب بندگان خدا و وادار كردن آنان به نافرمانی و دعوتشان به خطاكاری و كفران نعمت» صرف می‌کنند.

مصداق‌های چنین رفتاری بسیارند. کسی که مال مازاد بر نیازهای ضروری خود را به جای اصلاح امور مسلمانان و نیازمندان، صرف خودنمایی (مثل ساختن خانه‌ای چشم‌گیر)، و برآوردن خواسته‌های بیهودهٔ خود، یا صرف خواسته‌های بی‌نیازان (مثل اغلب ولیمه‌ها) می‌کند، از نظر این آیه از جمله برادران شیاطین است. او با شیوهٔ زندگی خود مردم را می‌فریبد و به راه خود دعوت می‌کند.

🔸 از امام صادق(ع) روایت شده است:

آیا‌ تصوّر می‏‌كنی‌ كه‌ اگر خداوند به كسانی‌ مالی‌ داده است، بدین علت بوده که احترامی‌ نزد او داشته‏‌اند‌، و اگر به كسانی‌ مال نداده است، از آن روست که در نظرش قدر و منزلتی‌ نداشته‌اند‌؟ نه! بلكه‌ مال، مال خداست؛ و آن را در نزد برخی‌ به امانت می‌‏گذارد‌، و بر آنان روا می‌دارد كه از این مال با میانه‌روی بخورند و بیاشامند و بپوشند و ازدواج كنند و از وسیلهٔ سواری بهره‌مند شوند، و آنچه می‌ماند را به فقرای مؤمنان بدهند، و نابسامانی زندگی آنان را به سامان آورند. پس هر كس چنین كند، آنچه می‌خورد و می‌آشامد و سوار می‌شود و ازدواج می‌كند، بر وی حلال است، و آنچه از این‌اندازه بگذرد بر وی حرام است.
[سپس امام این آیه را خواند:] «اسراف مكنید كه خدا اسراف‌كنندگان را دوست نمی‌دارد» [سوره انعام، ۱۴۱] [و فرمود:] آیا خیال می‌كنید كه خدا مردی را بر مالی كه به او عطا كرده است امین می‌داند، كه برای خود اسبی به ده هزار درهم بخرد، با اینكه اسب بیست درهمی برای او بس است […] حال آنکه فرموده است: « اسراف مكنید كه خدا اسراف‌كنندگان را دوست نمی‌دارد»؟!

🔸 آیهٔ ۲۸ در مورد موقعیتی صحبت می‌کند که شخص از برآوردن نیاز نیازمندی روی می‌گرداند، چون که توان برآوردن آن نیاز را ندارد، و در عین حال رحمت پروردگار خود را جستجو می‌کند؛ رحمتی که او را قادر می‌کند نیاز نیازمندان را برآورد.

پس، (۱) این اعراض از روی ناتوانی است (نه از سر بخل و …)، و (۲) شخص در پیشگاه پروردگار خود دعا و درخواستی و تلاشی دارد برای برآوردن نیاز برادرش، و به رحمت پروردگارش در این راه امید دارد.

سورهٔ اسراء، ۱۶: و چون زمان آن فرا رسد که دیاری را نابود کنیم، بر نعمت توانگران و مرفّهان آن می‌افزاییم و آنان با سرمستی بندگی خدا را رها می‌کنند و در آن دیار به فسق و فجور می‌پردازند، در نتیجه آن سخن (وعده عذاب) درباره آنان تحقق می‌یابد و آن جا را به کلّی نابود می‌کنیم.

🔸 این آیه را می‌توان تفسیری برای برخی از آیات پیشین سوره دانست. در آیهٔ ۴ راجع به «فساد بزرگ در زمین» و «سرکشی در زمین» می‌خوانیم. مصداق دقیق این فساد و سرکشی روشن نشده، و با توجه به آیهٔ ۱۶ می‌توان فهمید که یکی از مصداق‌های مهم فساد و سرکشی، فساد و سرکشی از طریق زیاده‌خواهی در مال و تجمل‌طلبی است.

به همین ترتیب می‌توانیم یک مصداق مهم «بدی» در آیهٔ ۷ را نیز همین بدانیم، و یک مصداق مهم «نیکی» را میانه‌روی کردن در دخل و خرج و رعایت انصاف و عدالت در حق عموم مردم.

🔸 همین‌جا خوب است اشاره‌ای به مفهوم «افساد فی الارض» داشته باشیم. همواره گرایش‌هایی به این وجود داشته که «فساد در زمین» را به جرایمی ساده و مشخص، مثل درگیری و نزاع یا تلاش برای قتل کسی تفسیر کنند. اما مفهوم «فساد» بسیار کلی‌تر از این‌ها است، و تفسیر اینکه در هر روزگاری چه چیزی «فساد» تلقی می‌شود کاملاً به شرایط زمانه بستگی دارد.

چیزی که به قطع می‌توان گفت، این است که در قرآن فساد و تباهی در «سرزمین» به شکلی گسترده مورد نظر است، نه یک اقدام که تنها عده‌ای اندک و در یک زمان مشخص از آن تأثیر می‌پذیرند. و با توجه به پیوند آیات سورهٔ اسراء، بعید نیست که بتوانیم بگوییم از نظر قرآن، رفاه‌جویان و زیاده‌خواهان از ایجادکنندگان چنین فسادی هستند. آنان که از هیچ تلاشی برای حفظ اموال خود و افزودن بر آن مضایقه ندارند، و ساز و کارهایی را در جامعه به وجود آورده‌اند تا از امنیت ثروت خود مطمئن شوند. کسانی که درآمدهای حاصله از زحمت مردم را به ناروا به خود اختصاص می‌دهند، و مردم را در فقر و تنگدستی نگه می‌دارند، و به این ترتیب مسیر رشد را برای آنان تقریباً مسدود می‌کنند.

طبیعتاً این افراد به شیوه‌های مختلف تلاش می‌کنند آنچه که انجام می‌دهند را «اصلاح» به شمار آورند، و تعریف «مفسد در سرزمین» را تغییر دهند و عده‌ای که مرتکب جرایم محدود می‌شوند را مصداق مفسد بدانند.

🔸 این آیه دربارهٔ فرآیند سقوط یک جامعه است؛ فرآیندی که کاملاً جبری نیست و امکان بازگشت از آن وجود دارد. این جمله در آیهٔ ۸ که «و ان عدتم  عدنا» «اگر باز گردید ما نیز باز می‌گردیم»، حکمی کلی است که هم بازگشت به سمت خیر و نیکی و هم بازگشت به سمت شر و بدی را شامل می‌شود.

در عین حال شکی در این نیست که وقتی رفاه‌جویان و آنان که حق مردم را به خود اختصاص می‌دهند در جامعه قدرت یافتند، بازداشتن ایشان کاری به واقع دشوار است. این بازداشتن – که هر چه زودتر رخ دهد، امید بیشتری به تحقق آن می‌رود – مصداق مهمی از «امر به معروف و نهی از منکر» است. وانهادن همین «امر به معروف و نهی از منکر» است که باعث می‌شود مردم معمولی نیز در سرنوشت «مترفین» شریک شوند.

🔸 بسیاری از مردم جامعه هر چند که خود از رفاه چندانی برخوردار نباشند، آرزوی بودن در جمع «مترفین» را در سر دارند. زمانی که قارون با ثروت خود در میان جمعیت ظاهر می‌شد، «کسانی که خواستار زندگی دنیا بودند گفتند: ای کاش مثل آنچه به قارون داده شده به ما [هم‌] داده می‌شد، واقعاً او بهره بزرگی [از ثروت‌] دارد»⁽¹⁾سورهٔ قصص، ۷۹.

چنین مردمی در جهت متوقف کردن این رفاه‌جویان و حرکت به سوی جامعه‌ای عادلانه‌تر بر نمی‌آیند؛ بلکه خود نیز می‌کوشند که به بهرهٔ بزرگی از ثروت دست پیدا کنند. این تلاش، که بی‌توجه به مقولاتی همچون عدالت و انصاف صورت می‌گیرد، وضعیت ستم‌دیدگان را بدتر از پیش می‌کند. گسترش ارزش‌های «مترفین» در جامعه حتی ممکن است ستم‌دیدگان را نیز به این باور برساند که بهره‌مندی از ثروت بسیار خودبه‌خود چیز بدی نیست، و ایشان تنها از بخت بد است که جزو محرومین قرار گرفته‌اند. آنان ارتباط بین ثروتمند بودن عده‌ای و فقیر بودن خود را تشخیص نمی‌دهند.

🔸 مشکل با «توصیهٔ اخلاقی» به آنان که ثروت‌های جامعه را قبضه کرده‌اند، حل نمی‌شود. باید ببینیم کدام ساختارها این فرصت را برای چنین کسانی به وجود آورده، و تلاش کنیم تا به تدریج ساختارهایی جدید به وجود آوریم که در آنها این امکان وجود نداشته باشد که مال «در میان توانگران دست به دست گردد»⁽²⁾سورهٔ حشر، آیهٔ ۷.

توضیح در مورد عنوان:

عنوان این مطلب از حکایتی از مثنوی معنوی گرفته شده است:

آتشی افتاد در عهد عمر
همچو چوب خشک می‌خورد او حجر

در فتاد اندر بنا و خانه‌ها
تا زد اندر پر مرغ و لانه‌ها

نیم شهر از شعله‌ها آتش گرفت
آب می‌ترسید از آن و می‌شکفت

مشکهای آب و سرکه می‌زدند
بر سر آتش کسان هوشمند

آتش از استیزه افزون می‌شدی
می‌رسید او را مدد از بی حدی

خلق آمد جانب عمر شتاب
کآتش ما می‌نمیرد هیچ از آب

گفت آن آتش ز آیات خداست
شعله‌ای از آتش بخل شماست

آب و سرکه چیست نان قسمت کنید
بخل بگذارید اگر آل منید

خلق گفتندش که در بگشوده‌ایم
ما سخی و اهل فتوت بوده‌ایم

گفت نان در رسم و عادت داده‌اید
دست از بهر خدا نگشاده‌اید

بهر فخر و بهر بوش و بهر ناز
نه از برای ترس و تقوی و نیاز