زنهار از بیماری ابلیس (به بهانهٔ آیهٔ ۳۳ سورهٔ حجر)

🔸 سورهٔ حجر، ۳۳: [ابلیس] گفت: «من آن نیستم که برای بشری که او را از گِلی خشک، از گِلی سیاه و بدبو، آفریده‌ای، سجده کنم.»

🔸 امام علی(ع) در یکی از خطبه‌های نقل شده در نهج‌البلاغه⁽¹⁾خطبه قاصعه از این می‌گویند که ممکن است ابلیس ما را به بیماری خود مبتلا کند؛ بیماری کبر و منیّت. در قصهٔ قرآن، ابلیس به خود نگاه می‌کند و آفرینش خود را برتر از آفرینش بشری خلق شده از «گلی سیاه و بدبو» می‌داند.

این ماجرا یادآور انواعی از خودبرتربینی‌ها است. یادآور آدمیانی که به خاطر خلقت خاص خود، به خاطر رنگ پوست و نژاد، خود را بالاتر از انسان‌هایی دیگر دانسته‌اند. یادآور فرعون‌هایی که به خاطر ثروت و شوکت خود را خدای بعضی دیگر به شمار آورده‌اند و ایشان را برده ساخته‌اند. یادآور مردانی که خود را برتر از زنان به حساب آورده‌اند و آنان را حقیر و کوچک خواسته‌اند. و … .

نگاه کردن به دیدهٔ حقارت در انسانی دیگر، به مدد ملاک‌هایی همچون نژاد و جنسیت و مذهب و ملیت یا وضعیت اقتصادی، بیماری سرایت پیدا کرده از ابلیس به انسان است.

🔸 یک نکتهٔ مهم این است که به هیچ انسانی نمی‌توان به دیدهٔ حقارت نگاه کرد، حتی کسانی که خطاهایی واضح – همچون ستم‌های آشکار به دیگران – دارند. روبه‌روی خطاکار، بنا به موقعیت و نوع خطا، انواعی از انتخاب‌ها وجود دارد؛ می‌توان او را آموزش داد، می‌توان مطابق قانون مجازاتش کرد، می‌توان با او جنگید، حتی می‌توان در این جنگ او را به قتل رساند، اما در هیچ حالتی نمی‌توان به دیدهٔ حقارت در او نگاه کرد و خوارش شمرد.

🔸 طبیعتاً منع از خوار شمردن دیگر انسان‌ها، باعث می‌شود که در مقابل عمل خطاکار بعضی از انتخاب‌ها هم ممنوع شود. برای مثال، به یاد می‌آوریم که امام علی(ع) با استناد به سخنی از پیامبر(ص) مردم را از این بر حذر داشت که قاتل او (ابن ملجم) را مُثله کنند. این شکل تحقیر پس از قتل، حاوی خودبرتر بینی و آلوده به بیماری ابلیس است. یا می‌توان این قاعده در سنت اسلامی را به یاد آورد که هیچ کس حق کوچک‌ترین توهین به کسی که به قصاص محکوم شده را ندارد.

🔸 در هر موقعیت و در مقابله با هر شخص یا گروه، چه به عنوان تذکری در حوزهٔ اخلاق فردی، چه به عنوان یادآوری‌ای در حوزهٔ قانون‌گذاری و تعیین قواعد و روال‌ها، روایت زیر از جای تأمل و توجه جدی دارد:

امام صادق(ع) به یاران خود گفت: هر كه بر این باور باشد كه از دیگران برتر است، در شمارمستكبران است.

شخصی از یاران پرسید: اگر گنهكاری را ببیند و به سبب بی‏‌گناهی و پاكدامنی خود، خویشتن را از او برتر بداند چه؟

امام پاسخ داد: هیهات، هیهات! چه بسا كه اوآمرزیده شود اما تو را برای حسابرسی نگه دارند، مگر داستان جادوگران موسی (ع) رانخوانده‌ای؟