🔸 «منافقان»، که در آیهٔ ۱۰۱ از آنان سخن به میان آمده، کسانی هستند که در ظاهر مسلمان و در باطن کافرند. به تعبیر آیهٔ ۱۶۷ سورهٔ آلعمران: «آنان چیزهایی را میگویند که در دلهایشان نیست.»
معنی کلمهٔ «نفاق» اشاره به خارج شدن دارد، مثلاً خارج شدن از اسلام و وارد شدن به کفر. این کلمه اشاره به پنهانی بودن این خروج نیز دارد. در همین آیهٔ ۱۰۱ نیز به پیامبر(ص) گفته شده: «تو آنان را نمیشناسی.»
البته احتمالاً مقصود از این سخن این نیست که منافقان هیچ نشانهٔ قابل تشخیصی ندارند. در آیهٔ ۳۰ سورهٔ محمد(ص) میبینیم که خداوند به پیامبر(ص) میگوید که تو بعضی از منافقان را به سیمایشان نمیشناسی، به نحوی که بتوانی قطعاً بگویی او منافق است، اما نشانهها در سخن گفتن او پیداست:
اگر میخواستیم، منافقان را به تو نشان میدادیم و تو آنان را با علامتی که ویژه آنهاست میشناختی، و اینک تو ایشان را از نحوه گفتارشان میشناسی، و خداوند به حقیقت کارهای شما آگاه است.
🔸 منافقان به مراتب از کافران خطرناکتر هستند. پیامبر(ص) در سخنی بر این موضوع تأکید کرده است:
من براى امّت خود از مؤمن و مشرك نمىترسم؛ زيرا مؤمن را ايمانش مانع [از لطمه زدن به امّت] مىشود و مشرك را نيز همان كفرش سركوب مىكند. اما ترس من براى شما از منافق زبانبازى است كه حرفهايى مىزند كه شما بدان اعتقاد داريد و كارهايى مىكند كه شما به آنها اعتقاد نداريد.
🔸 یکی از شیوههای مهم منافقان در روزگار پس از پیامبر(ص)، منافق جلوه دادن دیگران بوده. آنان تلاش میکردند این لغت را همچون برچسبی به کسانی که مخالف منافع آنان عمل میکردند بچسبانند و ایشان را از میدان به در کنند.
اما «نفاق»، همچون دیگر واژههای دینی، معنی کاملاً مشخصی دارد: به زبان ادعای دینداری کردن و در عمل خلاف دین عمل کردن.
🔸 در هر روزگاری، از جمله روزگار ما، صفت «منافق» برازندهٔ آن کسی است که به پشتوانهٔ دین و دینداران قدرت میگیرد، و در عمل کاری میکند که خلاف دین قرآن و رسول است.
پس از مرگ یکی از این منافقان بزرگ، یعنی معاویه، عدهای از اهل کوفه در نامهای به حسین(ع) توصیفی کوتاه و عالی از اعمال خلاف دین معاویه را بیان کردند:
ستایش خدایی راست که دشمن بیدادگر کینهتوز تو را در هم شکست. همان کسی که بر این امت چیره گشت و با نیرنگ امر [خلافت] آنان را ربود. بیتالمال امت را غصب کرد و بدون رضایت آنان بر آنان فرمان راند، سپس نیکان امت را کشت و بدانِشان را نگه داشت و مال خدا را به دست ستمگران و توانگران سپرد. خدایش از رحمت خویش دور دارد چنانکه قوم ثمود را دور داشت … .
چنین اعمالی، در هیچ روزگاری، از نظرها دور نمیماند، هر چند که فاعلان این اعمال همچون معاویه در لباس اهل دین باشند و دم از حکومت دینی بزنند. از نظر قرآن چنین افرادی مهمترین جلوهٔ نفاق هستند، و «قطعاً منافقان در فروترین طبقهٔ دوزخند و هرگز برای آنان یاوری نخواهد بود» (سورهٔ نساء، ۱۴۵).