به جستجوی آن خدای نزدیک (نکاتی دربارۀ آیۀ 186 سورۀ بقره)

🔸 این آیه از آیات بسیار لطیف قرآن است. خوب است اشاراتی که در تفسیر المیزان در مورد شیوۀ بیان این آیه آمده را در این آدرس ببینید.

🔸 این آیه وعده‌ای شگفت از جانب پروردگارمان در مورد اجابت دعای ما بندگان را در خود جا داده است. از این رو، المیزان ذیل این آیه بحثی دربارۀ دعا را مطرح کرده که مراجعه به آن مفید است. به علاوه خوب است که مجموعۀ «شرح آرزومندی» که حاوی آیات و احادیثی از قرآن دربارۀ دعا است در این آدرس مطالعه کنید.

🔸 خوب است که به روندی که آیه طی می‌کند توجهی داشته باشیم. ابتدای آیه با این جمله شروع می‌شود: «هنگامی که بندگان من از تو دربارۀ من بپرسند…»
از این جمله به نظر می‌رسد که ما با عده‌ای که صرفاً به دنبال اجابت دعایی دل‌خواه هستند روبه‌رو نیستیم. آنان از رسول خدا، دربارۀ خدا می‌پرسند. گویی که او را جستجو می‌کنند و آرزوی نزدیک شدن به او و ملاقات با او را دارند.

🔸 اینکه این آیات بلافاصله بعد از آیات مربوط به ماه رمضان آمده، این تداعی را نیز دارد که رمضان فرصتی است برای برآمدن خواستۀ قلب آن کسانی که در آرزوی کشف پروردگارشان هستند.

🔸 خداوند در پاسخ به جستجوی چنین کسانی، این خبر را می‌دهد که «من نزدیک هستم، و اجابت می‌کنم دعای دعاکننده را آنگاه که مرا بخواند.»
به عبارتی، به نظر می‌رسد در این آیه، این سخن در مورد هر دعایی نباشد. مضمون اصلی خواستۀ این اشخاص، پرسش از پروردگارشان است. شبیه به ابراهیم(ع)، که چنان‌که در سورۀ انعام (آیات 74 به بعد) ماجرای او نقل شده، به جدّ در جستجوی پروردگار خویش برآمد.
ابراهیم(ع) او را، هر چند که هنوز نمی‌شناختش، مهم‌ترین کسِ زندگی خود می‌دانست و امید داشت با پیگیری نشانه‌های او در جهان، و دعا به درگاه او، پروردگارش را بشناسد.
آنچه که برای ابراهیم(ع) که در آن زمان جوانی بود رخ داد، شاهدی بر «نزدیک» بودن پروردگار ابراهیم(ع) به اوست، و همان پروردگار به ما نزدیک است، اگر او را بخواهیم و بخوانیم.

🔸 چنان‌که در المیزان هم آمده، شرط «آن‌گاه که مرا بخوانند» در اجابت دعا مهم است.
ما گمان می‌کنیم که در هر دعایی خدا را می‌خوانیم، اما چنین نیست. شرط خواندن خدا، مخاطب قرار دادن اوست، و چنین چیزی رخ نمی‌دهد مگر اینکه دانشی که دربارۀ او داریم را حاضر کنیم. وقتی که این دانش را به فراموشی سپرده‌ایم و تلاشی برای یادآوری آن (ذکر) نمی‌کنیم، چگونه می‌توانیم خدا را بخوانیم؟
بله، کسی را به اسم خدا می‌خوانیم، ولی اغلب این کس موجودی خیالی و ساخته شده توسط توهم‌های ماست. ما تلاشی برای درک خدای حق و حقیقی نداریم.
سخنی به این مضمون از امام علی(ع) وجود دارد که در پاسخ به کسانی که می‌گفتند چرا دعا می‌کنیم و اجابت نمی‌شود فرمود: «چون خدایی را می‌خوانید که نمی‌شناسیدش.»

🔸 خداوند پس از این سخن می‌گوید که نزدیک است و اجابت‌کنندۀ دعای خواهندگان او. سپس از این موضوع نتیجه‌ای می‌گیرد که در ابتدا در نظر ما غریب می‌نماید: پس باید مرا اجابت گویند… .
ما ممکن است بپرسیم که این ما بودیم که خواهنده بودیم و انتظار داشتیم که خدا ما را اجابت کند، چه شد که خدا به جای اجابت، اکنون چیزی هم از ما طلب می‌کند؟

🔸 خداوند دعوت‌هایی در عالم دارد، دعوت‌هایی در درون ما – نیازها و خواسته‌هایی که آرام نمی‌گیرند جز به او -، و دعوت‌هایی در بیرون – در نشانه‌های آفاقی و حوادث و مصیبت‌ها و وضع و سخن مردمان و … .
از مهم‌ترین دعوت‌های خدا، دعوت‌هایی است که در قرآن، و در سخن و زندگی رسولش دارد.
او از مشتاقان خودش می‌خواهد که آن مسیری که ایشان را به آن دعوت می‌کند دنبال کنند، تا به این وسیله اجابت او را دریابند. و چرا نباید چنین کنیم، حال آنکه پروردگاری «نزدیک» و مشتاق به بندگانش خود را آمادۀ اجابت ما و آمدن به سوی‌مان کرده؟

🔸 روی پروردگار به مشتاقان و دوست‌داران خود است، آنان که از جهل نسبت به پروردگارشان و دوری از او به تنگ آمده‌اند. از این روست که این آیه یادآور آیۀ 31 سورۀ آل‌عمران است:

بگو: «اگر خدا را دوست داريد، از من پيروى كنيد تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشايد، و خداوند آمرزنده مهربان است.»

در این آیه نیز خداوند دوست‌داران خود را به دنبال کردن مسیر پیامبر(ص) فرامی‌خواند، و حاصل این مسیر را محبت خودش می‌داند. گناه، همان چیزی است که موجب دوری ما از او شده. و او، خود، تنها کسی است که می‌تواند آن گناه و آثار آن بر دل را از میان ببرد، چیزی که «غفران» نامیده می‌شود.

🔸 این دعوت به اجابت خدا، یادآور آیۀ 24 سورۀ انفال نیز هست:

اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، چون خدا و پيامبر، شما را به چيزى فرا خواندند كه به شما حيات مى‌بخشد، آنان را اجابت كنيد […].

حاصل طی مسیری که خدا و رسول به آن فرا می‌خوانند، «حیات» است. حیات تنها نصیب کسی می‌شود که اذعان کند که مرده است، که زندگی‌اش در فراق پروردگارش بایر و بی‌حاصل است. و اذعان کند که مشتاق است به آن حیات و به آن کسی که حیات عالم است. و به این اشتیاق، دعوت محبوبش را پاسخ گوید و پا در راهی بگذارد که رسول برای ما از پرودگارمان خواسته و مهیا کرده.

🔸 بهترین روش فهم این آیه، توجه به دعاهایی است که بزرگان دین نقل شده است. پیشنهاد می‌کنم دعای کمیل را با توجه به پرسش‌هایی از این دست بخوانید که امام علی(ع) چه کسی را، به چه شیوه‌ای، و برای رسیدن به چه مقصودی می‌خواند.