🔸 یوسف(ع) بار دیگر از چاه زندان به جایگاهی می‌رسد که قدرت و امکان انجام آنچه می‌خواهد را دارد. این بار نیز همچون قبل (آیهٔ ۲۱) پروردگار یوسف(ع) در کار این است که معنای واقعه‌ها را به او بیاموزد. یوسف(ع) که آموخته است چاه و زندان در دستان پرقدرت پروردگار می‌توانند زمینه‌ساز امکان و آزادی باشند، به زندانی که برادرانش در آن اسیرند، آن زندان کین و حسد و بی‌باوری، نیز نگاهی متفاوت دارد.

او اینک پروردگاری را شناخته که «هر که را بخواهد از رحمت خود برخوردار می‌کند»؛ بنابراین با پروردگارش همدست می‌شود تا برادران و خانواده‌اش، در دل این رحمت، دوباره گرد هم آیند.

🔸 وقتی که خداوند می‌گوید «به یوسف(ع) در آن سرزمین قدرت دادیم»، نمی‌توانیم فقط آزادی پس از زندان و ورود به دربار پادشاه را منظور خداوند بدانیم. بلکه قاعدتاً باید از خودمان بپرسیم که یوسف(ع)، آن «محسن»، چرا دنبال قدرت و امکانات است؟

آنچه که یوسف(ع) برای خانواده‌ٔ پدری‌اش می‌خواهد، چیزی است که برای بقیهٔ مردم هم می‌خواهد؛ یوسف(ع) اینجا نیز به دنبال ایجاد یک «خانواده» و گرد آمدن برادرانهٔ مردم است. ایجاد یک خانواده در سطح اجتماعی مسیرهای خاص خود را دارد. از همین روست که یوسف(ع) خزانه‌داری مصر را خود درخواست می‌کند. اینجا جایی است که او می‌تواند عدالت و احسان را به کار بندد و مسیر جامعه به سوی وحدتی برادرانه را هموارتر کند.

🔸 در این موقعیت، رحمتی که خداوند یوسف(ع) را از آن برخوردار کرده، این است که امکان جاری کردن رحمت خداوند در جامعه را به او داده است. دعای بزرگان ما این است که به دست آنان خیر در حق مردم جاری شود. به این ترتیب آنان در کار خداوند در رحمت رساندن به دیگران شریک می‌شوند.

این شراکت در رساندن رحمت، یکی از مهم‌ترین مصداق‌های نزدیکی به پروردگار است. هر آن که به دنبال انجام کاری نیک در حق دیگران است، شایسته است که نیت خود را این‌چنین نزدیکی‌ای به پروردگار قرار دهد و تلاش کند همانند و همراه او کار کند، نه اینکه نیت‌هایی ساده همچون دلسوزی در حق دیگران یا عذاب وجدان او را به انجام کار نیک بکشانند.

🔸 شراکت با خداوند در رساندن رحمت به دیگران، یادآور دو موقعیت قرآنی دیگر است.

یک موقعیت، موقعیت ابراهیم(ع) است آنگاه که از پروردگارش می‌خواهد به او نشان دهد که چطور مردگان را زنده می‌کند. خداوند عوض اینکه به سادگی زنده شدن یک مرده را به او نشان دهد، از او می‌خواهد پرندگانی را دست‌آموز کند، ذبح کند، و از دور آنان را بخواند تا پرندگان به سوی او پرواز کنان رجوع کنند. در این عمل نمادین، ابراهیم(ع) در مقام دعوت‌کنندهٔ مردگان و زنده‌کنندهٔ آنان قرار می‌گیرد.

موقعیت دیگر، موقعیت وصف شدهٔ بندگانی از خداوند در بهشت است که امکان جاری کردن چشمه‌ها را دارند:

سورهٔ انسان، ۶: شرابشان از چشمه‌ای است که بندگان خالص خدا از آن می‌نوشند; چشمه‌ای که آن را خود در بهشت می‌شکافند و جاریش می‌سازند.

🔸 رابطهٔ ما و خانواده‌مان، ما و دوستان‌مان، ما و انسان‌ها، زمینه‌هایی هستند برای برآمدن صفاتی الوهی در وجود تک تک ما. در این روابط است که معنی واقعه‌ها کم کم به دست پروردگارمان آشکار می‌شوند، کم کم می‌فهمیم که او برای ما چه رؤیایی داشته، و وقتی که این رؤیا رؤیای ما شد و دوستش داشتیم، از او طلب می‌کنیم تا برای تأویل آن رؤیا دست‌هایش را به ما قرض دهد.

در این مسیر است که پاک‌ترین و نزدیک‌ترین ملاقات‌ها با پروردگار رخ می‌دهد؛ ملاقات انسان خواهنده و مبارز در مسیر تحقق آن رؤیا، با پروردگاری خواهنده و مبارز. در این راه است که ناگهان او را، که لحظه‌ای از ما جدا نبوده، به جا می‌آوریم. و شاید با شگفتی‌ای شبیه به شگفتی برادران یوسف(ع) بگوییم: «آیا تو پروردگار مایی؟»

🔸 یوسف(ع) دانشی به دست آورده که بر اساس آن می‌تواند معنای رؤیاها را دریابد، و با این دانش پادشاه و مردم مصر را به مسیری برای آینده هدایت می‌کند. خداوند در آیهٔ ۲۱ این دانش را «تأویل احادیث» می‌نامد (این اصطلاح در چند جای سوره تکرار می‌شود). مقصود از این تأویل احادیث فقط درک معنای رؤیاها نیست، بلکه مقصود فهم معنای واقعه‌ها نیز هست (این موضوع در تفسیر المیزان بیان شده است).

معنای اینکه برادران به کودکی حسادت آورند چیست؟ معنای اینکه آن کودک از پدرش ربوده شود چیست؟ معنای اینکه در چاه تنها رهایش کنند چیست؟ معنای اینکه شخص مهربانی سرپرستی او را به عهده بگیرد چیست؟ معنای اینکه به خاطر پاکدامنی (و با وجود اثبات پاکدامنی) به زندان بیفتد چیست؟ معنای بیرون آمدن از زندان چیست؟ و … .

🔸 خداوند در آیهٔ ۲۲ نمی‌گوید که همهٔ «تأویل الحادیث» را به یوسف(ع) آموخته است، بلکه می‌گوید چیزی از آن را به او آموخته. «تأویل» نهایی واقعه‌ها، معنای نهایی آنها، در نزد خود خداوند است. او در طول زندگی به تدریج واقعه‌هایی را پیش می‌آورد تا معنای آنچه که در زندگی بر ما گذشته را آشکار کند. دستان او در این راه باز است، و «کلمات» او را – یعنی، واقعه‌هایی که از طریق آنها حقیقت را برایمان بیان می‌کن – پایانی نیست (سورهٔ لقمان، ۲۷).

🔸 دانشی که یوسف(ع) به دست آورده، بنا به گفتهٔ خود (آیات ۳۷ تا ۴۰) او حاصل «توحید» است؛ یعنی ترک تمام «رب»های دیگر به جز خدا، و تنها از خدا درخواست داشتن و تنها از آنِ او بودن.

یوسف(ع) می‌گوید که حاصلِ بودن از آنِ خداوند، این شده که خداوند دانشی را به او آموخته است. پیش‌تر از آن (در آیهٔ ۲۱) نیز خداوند می‌گوید که او خود «حکمت و دانش» را به یوسف(ع) عطا کرده، و این کاری است که با هر «محسنی» می‌کند. «محسن» صفت هر کسی که کارهای نیکو انجام می‌دهد نیست، بلکه صفت کسی است که کار نیکو را به نیک‌ترین نیت انجام می‌دهد. «محسن» کسی است که می‌کوشد یکسره از آنِ خدا باشد، و در نیت خود برای انجام کار نیک کسی را با او شریک نکند.

🔸 واکنش یوسف(ع) آنگاه که در برابر همسر عزیز مصر در معرض خطا قرار می‌گیرد چیست؟ یوسف(ع) فقط از خطای صوری فرار نمی‌کند، بلکه پروردگار خود را یاد می‌کند، آتش وفای به او در دلش شعله‌ورتر می‌شود، با او گفتگو می‌کند، و با تأکید بر اینکه از خودش مطمئن نیست رهایی را از او می‌خواهد. این کنش یک «محسن» است. کنش‌هایی مشابه، که در آن‌ها حذر از یک خطا یا دست زدن به عملی از سر وفای به پروردگار و گفتگوی با او وجود دارد، منجر به اعطای حکمت و دانش از سوی خدا می‌شود.

این یکی از شگفت‌ترین آفرینش‌های خدا در عالم است. یک انتخاب درست و به‌جا، منجر به پدید آمدن فهمی می‌شود که هرگز گمان آن نمی‌رفت. و البته یک انتخاب غلط، انجام عملی از سر هوی و هوس، منجر به «رفتن» فهمی می‌شود که گمان می‌شد ثابت و ابدی است.

🔸 آن کس که خواهان کسب حکمت پروردگارش، خواهان روشن شدن دیده و درک حقیقت عالم، خواهان ملاقات با پروردگارش است، کیمیای «احسان» را در می‌یابد؛ به نیت وفا دست به عملی بایسته می‌زند و نزول حکمت خداوندی در دل را چشم می‌دارد. و خداوند است که «به هر کس که بخواهد حکمت می‌بخشد، و به هر کس حکمت داده شود، به یقین، خیری فراوان داده شده است؛ و جز خردمندان، کسی پند نمی‌گیرد.» (سورهٔ بقره، ۲۶۹)

پی‌نوشت:

متن بالا با آیهٔ ۲۶۹ سورهٔ بقره به پایان رسید. تأمل در این آیه و آیهٔ قبل از آن برای فهم ارتباط انتخاب ما و به دست آمدن حکمت و فهم کاری که خدا با یوسف(ع) کرده است بسیار کارگشا است:

سورهٔ بقره، ۹-۲۶۸: شیطان شما را از تهیدستی بیم می‌دهد و شما را به زشتی وامی‌دارد؛ و[لی‌] خداوند از جانب خود به شما وعدهٔ آمرزش و بخشش می‌دهد، و خداوند گشایشگر داناست. * به هر کس که بخواهد حکمت می‌بخشد، و به هر کس حکمت داده شود، به یقین، خیری فراوان داده شده است؛ و جز خردمندان، کسی پند نمی‌گیرد.

🔸 یوسف(ع) در موقعیتی قرار می‌گیرد که عده‌ای از زنان اشراف مصر قصد سوءاستفاده از او را دارند. در چنین شرایطی، او با پروردگار حاضر و زندهٔ خود، شروع به سخن می‌کند. می‌گوید که زندان را از آنچه به آن دعوت شده بیشتر دوست دارد، و از پروردگارش برای رفع حیله‌هایی که در جریان است مدد می‌جوید.

یوسف(ع) (و خدای یوسف) اصرار زیادی بر مدد جستن از پروردگار دارد. اگر ما در موقعیتی مشابه موقعیت یوسف(ع) قرار بگیریم، احتمالاً بیش از هر چیز بر ارادهٔ خود تکیه می‌کنیم، و بر ارزش‌هایی که در طول زمان در ما شکل گرفته است. مثلاً، اگر مسئولیتی اداری داشته باشیم و به پیشنهاد رشوه شود، در بهترین حالت، به یاد می‌آوریم که هرگز اهل گرفتن چنین پول‌هایی نیستیم و با قوت آن پیشنهاد را رد می‌کنیم.

🔸 هر چند این رویکرد ستوده است، ولی کامل نیست. رویکرد یوسف(ع) با این رویکرد متفاوت است. زمانی که یوسف(ع) نخستین بار خود را در معرض خطا می‌بیند (آیهٔ ۲۳)، چیزی که به یاد می‌آورد این است: «به خداوند پناه می‌برم، او پروردگار من است، که جایگاه مرا نیکو قرار داده است. همانا ستمگران به رستگاری نمی‌رسند.»

او وفا به پروردگاری که پرورشش به عهدهٔ اوست را به یاد می‌آورد. «پناه بردن به خدا»، چیزی تعارفی یا صوری نیست. از نظر یوسف، این موقعیت موقعیتی است که فقط می‌توان در پناه خدا، همان کسی که تا کنون او را پرورده و جایگاهش را نیکو داشته، از آن به سلامت گذشت.

🔸 خداوند نیز این رویکرد یوسف(ع) را تأیید می‌کند و می‌گوید «اگر او برهان پروردگارش را ندیده بود دچار لغزش می‌شد.» برهان پروردگار، شناختی است که یوسف(ع) در طول زندگی‌اش از پروردگارش حاصل کرده، شناختی که خود به مدد پروردگار حاصل آمده است (به نوشتهٔ قبل رجوع کنید). مهم‌ترین حاصل آن برهان، توحید است؛ یوسف(ع) خود را به تمامی از آنِ یک خدا می‌داند. و همین خدا است که در برابر خطاها به او پناه می‌جوید و بر او تکیه دارد.

🔸 در آیهٔ ۳۳ نیز، زمانی که یوسف(ع) با مکر زنان روبه‌رو می‌شود، همین رویکرد را در او می‌بینیم. او در دعا به پروردگارش می‌گوید: «اگر نیرنگ‌شان را از من بازنگردانی به آنان گرایش پیدا می‌کنم و از جاهلان خواهم شد.»

و باز، زمانی که یوسف(ع) از زندان آزاد می‌شود، می‌بینیم که می‌گوید: «من نفس خود را [از گرایش به بدی] تبرئه نمی‌کنم، چرا که نفس بسیار به بدی فرمان می‌دهد، مگر کسی را که پروردگارم به او رحمت آورَد.» او رهایی از وسوسهٔ نفس را تنها به واسطهٔ رحمت خدا ممکن می‌داند.

🔸 رویکرد معمول ما، که در آن ارادهٔ خود را برای غلبه بر وسوسهٔ خطاها کافی می‌دانیم، آغشته به کافی دیدن خود و داشته‌های خود است. اما، «حقیقت» عالم، در دل تجربه‌های زندگی به ما نشان می‌دهد که آنچه هستیم و آنچه داریم به هیچ وجه کافی نیست.

ما ناچار از دریافت رحمت پروردگارمان هستیم. بدون این رحمت، ممکن نیست که خواستهٔ حقیقی‌مان را حتی بشناسیم، چه برسد به اینکه آن را دریابیم. ناچار از دریافت رحمت او هستیم، تا گرایش اصیل خود را به ملاقات با او به جا آوریم، و زندگی خود را به اشتیاق و امید این ملاقات سامان دهیم.

🔸 اما، در عمل، گمان ما (چه به آن اذعان داشته باشیم و چه نه) این است که هدف نهایی‌مان را همین الان نیک می‌شناسیم و با اسبابی مشخص و از طریق اراده به آن خواهیم رسید. در عمل گویی که می‌گوییم: اگر در این رشته قبول شوم، اگر این کسب و کار راه بیفتد، اگر بچه‌ام در این جامعه سالم تربیت شود، اگر جامعه‌ای آزاد داشته باشیم، اگر قوانینی عادلانه داشته باشیم، اگر … اگر …، رضایت خاطر تام و کاملی به دست خواهیم آورد.

اما می‌دانیم که چنین نیست. اگر نتوانیم نوعی یگانگی با هستی، با منشأ هستی، با پروردگارمان را تجربه کنیم، هیچ چیز دیگری نمی‌تواند راضی‌مان کند. ما به این نیاز داریم که از ارباب متفرق رها شویم، و به طور مطلق متعلق به، و پیوسته با یک حقیقت، یک «کس» باشیم (آیهٔ ۳۹).

🔸 در رویکرد یوسف(ع) این درخواست موج می‌زند، و یوسف(ع) می‌داند که رسیدن به این مقصود، چیزی نیست که تضمین شده باشد. می‌داند که باید درخواستش را – در هر موقعیت و به هر بهانه – به درگاه پروردگارش ببرد. در این درخواست امیدهای بزرگی دارد، و همچون یعقوب، می‌گوید که: «از خدا چیزهایی می‌دانم که شما نمی‌دانید.»

🔸 روایتی از امام باقر(ع) یا امام صادق(ع): مردمان همه هلاک شدند مگر آگاهان، و آگاهان همه هلاک شدند مگر آنان که طبق آگاهی خود عمل کنند، و عاملان همه هلاک شدند مگر مخلصان، و مخلصان در خطر عظیمند، و بنده نگران است که عاقبت کار چه خواهد شد.

پی‌نوشت:

تیتر این مطلب، بخشی از سخنی از خواجه عبدالله انصاری است:

خدایا، اگر کسی تو را به جستن یافت، من تو را به گریختن یافتم؛ اگر کسی تو را به ذکر کردن یافت، من تو را به خود فراموش کردن یافتم؛ اگر کسی تو را به طلب یافت، من خود طلب از تو یافتم؛ خدایا وسیلت به تو هم تویی؛ اول تو بودی و آخر هم تویی و بس، و باقی هوس.
خدایا، آن روز کجا بازیابم که تو مرا بودی و من نبودم؛ تا باز به آن روز نرسم میان آتش و دودم […] و اگر بودِ تو خود را دریابم، به نبودِ خود خشنودم.

🔸سورهٔ یوسف(ع)، آیهٔ ۲۴: وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ ۖ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَن رَّأَىٰ بُرْهَانَ رَبِّهِ ۚ كَذَٰلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ ۚ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ
و در حقیقت [آن زن‌] آهنگ وی کرد، و [یوسف نیز] اگر برهان پروردگارش را ندیده بود، آهنگ او می‌کرد. چنین [کردیم‌] تا بدی و زشتکاری را از او بازگردانیم، چرا که او از بندگان مخلص ما بود.

🔸یوسف(ع) برای مقابله با پیشنهاد گناه‌آلودی که به او شده بود، به «برهان» پروردگارش تکیه کرد.

این برهان، چیزی صرفاً مربوط به همان لحظه نبود (برخلاف بعضی داستان‌هایی مبتنی بر دروغ و خرافاتی که در این مورد ساخته شده است). شاید برهانی که یوسف(ع) به آن تکیه داشت، چیزی از جنس «نعمتی» بود که بعدها یوسف(ع) در در زندان در گفتگو با هم‌بندانش از آن سخن گفت:

آیات ۳۸ و ۳۹: و آیین پدرانم، ابراهیم و اسحاق و یعقوب را پیروی نموده‌ام. برای ما سزاوار نیست که چیزی را شریک خدا کنیم. این از عنایت خدا بر ما و بر مردم است، ولی بیشتر مردم سپاسگزاری نمی‌کنند. * ای دو رفیق زندانیم، آیا خدایان پراکنده بهترند یا خدای یگانه مقتدر؟

یوسف(ع) این هدایت خداوندی را نعمتی از جانب خدا می‌داند که باید آن را سپاس گزارد؛ هدایتی که خداوند از طریق پدرانش او را از آن بهره‌مند کرده است. جوهر اصلی این هدایت، خروج از پراکندگی در پرستش،‌ و یکی کردن وجود خویشتن در پرستش و درخواست همهٔ خواسته‌های خود از پروردگاری یگانه است.

🔸 یوسف(ع) در سخن خود با هم‌بندانش، نعمت آیین پاک پدران خود را چیزی نمی‌داند که فقط به او روزی شده، بلکه می‌گوید که خدا این نعمت را به مردم نیز داده، اما بیشتر مردم این نعمت را سپاس نمی‌گزارند.

طبق این گفتهٔ یوسف(ع)، آن «برهان» اکنون با ماست، اگر دیده‌ای برای دیدن آن داشته باشیم. اگر خودمان را به عنوان یک «مسلمان» به جا بیاوریم، و نعمتی را که از جانب پروردگارمان و به دست رسول و پیشوایان پس از او و پدران‌مان که بر آیینی پاک زیستند به دست ما رسیده بشناسیم، سرمایه‌ای گران‌قدر برای مقاومت در برابر هر نوع گناه (در معنای گستردهٔ آن) خواهیم داشت.

🔸 در آیهٔ آخر سورهٔ حج می‌خوانیم:

و در راه خدا چنانکه حق جهاد [در راه‌] اوست جهاد کنید، اوست که شما را برگزیده و در دین بر شما سختی قرار نداده است. آیین پدرتان ابراهیم [نیز چنین بوده است‌] او بود که قبلاً شما را مسلمان نامید، و در این [قرآن نیز همین مطلب آمده است‌] تا این پیامبر بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشید. پس نماز را برپا دارید و زکات بدهید و به پناه خدا روید. او مولای شماست؛ چه نیکو مولایی و چه نیکو یاوری.

خدا ما را برگزیده، و «پدر»مان ابراهیم که راه تسلیم در برابر حق – و سر فرو نیاوردن جلوی بت‌های باطل – را هموار کرده، این آیین را برای ما پسندیده است. حاصل فهم این موضوع، درک ارزشمندی خود است. و آنکه ارزش خود را دریابد، به راحتی تن به خطا نمی‌دهد.

🔸 خطا مفهومی گسترده دارد، و وقتی به مقاومت در مقابل خطا فکر می‌کنیم باید انواع خطاها را در نظر بگیریم. تسلیم شدن به هوس هم ممکن است آنجا که پای خوردن یا میل جنسی در کار است رخ دهد، هم در کسب درآمد، هم در قضاوت و هم در حکومت، و هم در مسئول دانستن خود در مقابل خطاهایی که در جامعه رخ می‌دهد.

همهٔ این خطاها یکسان نیستند؛ بعضی از خطاها مادر خطاهای دیگرند. مثلاً بی‌عدالتی در قضاوت یا حکومت، گناهی است که از آن گناهان بسیاری زاده می‌شود و در جامعه رواج می‌یابد. یا «بی‌تفاوتی» نسبت به ستم، مروج ستم و دیگر گناهان است.

باید تلاش کنیم که گسترهٔ وسیع خطاها را در نظر بگیریم، و ببینیم که حقیر شمردن خود، و به جا نیاوردن رابطهٔ خود و پروردگار (و رسول و پیشوایان و پدران‌مان)، چقدر ما را مستعد لغزش می‌کند.

🔸 در مقابل انواع خطاها، بسیار احتیاج داریم به دیده‌ای که از تصورهای ساده‌ای که از «خود»مان ساخته‌ایم در گذرد، و به این بنگرد که همت‌مان به کدام سو است، به این که برگزیدهٔ چه کسی هستیم، و به اینکه پروردگارمان ما را برای چه مقصدی می‌خواهد.

این یک «برهان» بسیار مهم پروردگارمان است؛ برهانی که برای ما دیدنی است، اگر دیده بگشاییم.

🔸 سورهٔ یوسف(ع)، ۱۸: وَجَاءُوا عَلَىٰ قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ ۚ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنفُسُكُمْ أَمْرًا ۖ فَصَبْرٌ جَمِيلٌ ۖ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَىٰ مَا تَصِفُونَ

و پیراهنش را [آغشته‌] به خونی دروغین آوردند. [یعقوب‌] گفت: «[نه‌] بلکه نَفْس شما کاری [بد] را برای شما آراسته است. اینک صبری نیکو [برای من بهتر است‌]. و بر آنچه توصیف می‌کنید، خدا یاری‌ده است.»

🔸 سخن یعقوب(ع)، وقتی که با مصیبت روبه‌رو می‌شود این است: «پس صبری زیبا!»

یعقوب از صبر و تحمل زیاد صحبت نمی‌کند، تصور او این است که این مصیبت، صبری «زیبا» می‌طلبد. خدا بازی‌ای را آغاز کرده است، و یعقوب(ع) به دنبال این است که با زیبا بازی کردن، در هماهنگی با پروردگارش، داستانی شگفت را رقم بزند.

در این بازی یوسف(ع) و برادران هم هر یک نقش خودشان را دارند. و البته نقش خدا از همه پررنگ‌تر است؛ این اوست که «بر امر خود غالب است» (آیهٔ ۲۱)، می‌داند بازی را به چه شکل و به کدام سو پیش ببرد، هر چند بیشتر مردم این موضوع غافل هستند.

🔸 ایمان، دیدن دستان خدا در بازی است. ایمان باور به «وجود» یک خدا در جایی دور دست نیست؛ ایمان جستجو برای ملاقات با خدایی است که درست وسط میدان ایستاده. این جستجو ادب خاص خودش را دارد. کسی که می‌داند یک رخداد – چه رخدادی شادی‌بخش و چه غم‌زا – بازیِ خداست، و اوست که در این ماجرا راه‌هایی به خود می‌نمایاند، سعی می‌کند از او غافل نشود و روبه‌روی او درست بازی کند. او نه موقع رسیدن نعمت دچار فرح و سرخوشی می‌شود، و نه به هنگام مصیبت بی‌تابی و جزع و فزع می‌کند.

🔸 هر نعمتی شادی و هر مصیبتی اندوه خود را دارد. شادی و اندوه می‌توانند احساساتی پاک باشند. یعقوب نیز از دوری یوسف دچار اندوه می‌شود، و حتی گریهٔ او به درازا می‌کشد تا آنجا که او را نابینا می‌کند. همین اندوه و همین گریستن هم می‌تواند بخشی از بازی، و بازی‌ای زیبا باشد. اما در این ماجرا ما هیچ‌گاه یعقوب را ملول، شک‌زده، گیج، یا ناامید از رحمت خدا نمی‌بینیم. او می‌داند که چطور باید بازی را ادامه دهد. زمانی‌که قرار است یعقوب(ع) بنیامین را با برادران به مصر بفرستد، یا زمانی که بنیامین در مصر مانده، از او سخنانی کاملاً عاقلانه و امیدوارانه می‌شنویم.

🔸 بسیاری از اندوه‌ها حاصل شک به ادامه داشتن بازی، شک در مورد کار پروردگار نعمت‌بخش، و شک به این است که «خدا بر امر خود غالب است». اندوه یعقوب(ع) اما آلوده به چنین شکی نیست. او در عین صبر بر حق، و امید به رحمت پروردگارش (که خود گفت: چه کسی از رحمت خدا نومید می‌شود مگر کافران؟)، اندوهگین است. اندوه یعقوب(ع) منافاتی با امید ندارد، بلکه اصلاً وسیلهٔ طلب است. منافاتی با شور و کوشش ندارد، بلکه اصلاً انگیزه‌بخش و حرکت‌آفرین است.

اندوه یعقوب(ع)، اندوه کسی است که جا به جا می‌گوید: «من از خدا چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید.» اندوه کسی است که به چشم خود شگفتی‌های کار خدا را دیده است. شگفتی‌هایی که وقتی یک بار آنها را ببینی، همیشهٔ عمر خواهان‌شان می‌شوی. اندوه و گریستن یعقوب(ع) نهایتاً دیدگانش را روشن می‌کند؛ روشن می‌کند به جمع آمدن حقیقی همهٔ برادران، به گرد آمدن خانواده، به بنا شدن «خانه». و می‌گوید: «آیا شما را نگفتم که من از خدا چیزهایی می‌دانم که شما نمی‌دانید؟»

🔸 سورهٔ یوسف(ع)، آیهٔ ۸: إِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَىٰ أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ

هنگامی که [برادران یوسف] گفتند: «یوسف و برادرش نزد پدرمان از ما -که برای خود جوانانی برومند هستیم- دوست‌داشتنی‌ترند. قطعاً پدر ما در گمراهی آشکاری است.»

🔸 تجربهٔ برادرکشی، نخستین تجربهٔ فرزندان انسان است. قابیل را یک توهم به کشتن برادر وادار می‌کند: اینکه خدا با پذیرش قربانی برادرش بر او ستم کرده، و او در این واقعه خوار شده است؛ اینکه خدا قدر او را ندانسته و برتری او را به جا نیاورده است.

توهمی مشابه برادران یوسف(ع) را نیز به مرز کشتن برادر می‌کشاند. آنان می‌گویند: یوسف(ع) و برادرش برای پدرمان دوست‌داشتنی‌تر هستند؛ آنان جایگاهی در نزد پدرمان یافته‌اند که شایستهٔ آن نیستند، و پدرمان قدر ما را که جوانانی برومند هستیم نمی‌شناسد.

🔸 توهم برتری خود، و این توقع که دیگران این برتری را به جا بیاورند و تأیید کنند، ریشهٔ بسیاری از ستم‌ها – کوچک یا بزرگ – است. بزرگ‌ترین مخالفان پیامبران، همان کسانی بودند که می‌گفتند: چگونه ممکن است خدا چنین شخصی را پیامبر خود قرار داده باشد، و بزرگان قوم ما را رها کرده باشد؟ به همین ترتیب، حکم‌رانان ستمگری چون نمرود و فرعون، خود و آنچه از قدرت و ثروت داشتند را بزرگ می‌شمردند، و از مردم انتظار داشتند این بزرگی و «خدای گونگی» ایشان را با کرنش و اطاعت خود تأیید کنند.

البته نمرود و فرعون در این ماجرا تنها نبودند. فرعون طبقاتی را در جامعه ایجاد کرده بود، و گروه‌هایی از ایشان را ضعیف نگه داشته و گروه‌هایی دیگر را بر ایشان تسلط بخشیده بود (سورهٔ قصص، ۴). گروه‌های مسلط نیز این برتری را پذیرفته بودند و به خاطر حفظ برتری خود بود که به حکومت فرعون رضایت داشتند.

🔸 آنچه که در داستان یوسف(ع) در یک خانواده رخ می‌دهد، صورتی کوچک شده از چیزی است که می‌تواند در یک جامعه رخ دهد. توهمِ برتری و تلاش برای اثبات این برتری (به دیگران و به خود)، فرزندان آدم، که همه برادران هم هستند، را از هم جدا می‌کند. آن سخن که «ما جوانان برومندی هستیم»، در یک جامعهٔ تبعیض‌زده، تبدیل به این سخن فرعون می‌شود که: «اینها [=بنی‌اسرائیل] عده‌ای ناچیزند. * و راستی آنها ما را بر سر خشم آورده‌اند، * و ما انبوهی مسلح هستیم.» (سورهٔ شعراء، ۵۶-۵۴)

🔸 اینکه خداوند واقعهٔ رخ داده بین دو فرزند ابتدایی آدم را برای ما نقل می‌کند اتفاقی نیست. و نیز اینکه واقعه‌ای مشابه را در یک خانوادهٔ بزرگ‌تر، یعنی خانوادهٔ یعقوب را برای ما روایت می‌کند. این دردی است که همین امروز با آن روبه‌روییم، جایی که «برادر» دست به کشتن «برادر» می‌گشاید تا تسلط و برتری خود را اثبات کند.

این درد را اگر به عنوان دردی امروزین به جا آوریم، شاید آنچه که یعقوب و یوسف در این ماجرا پیش گرفتند تا وحدت به خانواده بازگردد را همچون درمانی شفابخش بیابیم.

پی‌نوشت:

عنوان این مطلب، نقل قولی از عهد عتیق، و نخستین سخنی است که در این روایت خداوند خطاب به قابیل پس از کشته شدن هابیل می‌گوید.

🔸 سورهٔ هود، ۱۲۳: وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ ۚ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
و نهان آسمانها و زمین از آنِ خداست، و تمام کارها به او بازگردانده می‌شود؛ پس او را پرستش کن و بر او توکّل نمای، و پروردگار تو از آنچه انجام می‌دهید غافل نیست.

🔸 در تحول‌های بزرگ اجتماعی، یکی از پرسش‌هایی که رواج پیدا می‌کند پرسش از آینده است. در دوران آرامش، آینده پیش‌بینی‌پذیر به نظر می‌رسد (فقط «به نظر می‌رسد»!). اما زمانی که مسیر جامعه و زندگی از جادهٔ معمول خارج می‌شود، به وضوح متوجه می‌شویم که آینده (حتی آیندهٔ نزدیک) می‌تواند کاملاً غیر منتظره باشد.

ما به این نامنتظر بودن عادت نداریم. روال طبیعی زندگی‌مان بر اساس پیش‌بینی آینده است. وقتی که شب به خواب می‌رویم تصوری از صبح پیش رو داریم، و هر صبح تصوری از کارهای روز پیش رو.

🔸 پیش‌بینی‌پذیر بودن آینده نوعی از امنیت را برایمان به همراه می‌آورد، اما در عین حال ممکن است از شور حیات، که ناشی از انتظار برای تولد لحظه به لحظهٔ غیرمنتظره‌ها در زندگی است، بکاهد. با یک تعریف خاص از امنیت، ایمن‌ترین چیزها در زندگی چیزهای مرده هستند؛ «رفتار» مرده را کاملاً می‌توان پیش‌بینی کرد، اما زندگان و زندگی در کنترل ما نیستند.

پس هر کس که به زندگی و زنده بودن علاقه داشته باشد، قید این نوع از امنیت را می‌زند، و به جستجوی شکل دیگری از امنیت برمی‌آید.

🔸 یک آموزهٔ کلی، و ارزشمند، که به پرسش ما از رخدادهای آینده مرتبط است آیهٔ آخر سورهٔ هود است: «غیب آسمان‌ها و زمین متعلق به خداوند است، امر به تمامی به او باز می‌گردد…».

«غیب زمین»، آینده‌ای که در انتظار جامعه‌مان هست را نیز شامل می‌شود. فهم اینکه در این آینده، هر چه که باشد، خداوندی نیک‌خواه با اسماء پاک خود در کار و غالب بر همه چیز است، نوعی از امنیت را به همراه می‌آورد. البته ما قطعاً نمی‌توانیم بگوییم که در آینده وضعیت جامعه وضعیتی مطلوب خواهد بود؛ خدا در مورد آینده به کسی تضمینی نداده است. آنچه که خدا برای یک جامعه پیش می‌آورد، کاملاً مرتبط به انتخاب‌های ساکنان آن جامعه است.

🔸 اما چیزهایی هم هستند که می‌توانیم از آنها مطمئن باشیم. مثلاً، می‌دانیم که هرگز ستم آنچنان غالب نخواهد شد که دیگر هیچ کس توان شناخت حقیقت و عدالت را نداشته باشد؛ چرا که خداوندِ حق، همواره حاضر و فعال است، و «انسان» و امر انسان متعلق به اوست. یا می‌دانیم که راه بازگشت – به صورت فردی و جمعی – بسته نیست، چرا که خداوند پذیرای بازگشت مردم (تواب)، و اصلاح‌کنندهٔ نتایج نامطلوب انتخاب‌های آنان (غفور) است.

این اطمینان به خدا، نوع دیگری از امنیت را به همراه می‌آورد. این امنیت، ناشی از اطمینان نسبت به رخدادهای مشخصی در آینده نیست، بلکه اطمینان به روال‌هایی حکیمانه در عالم است. امنیتی ناشی از درک وجود معنا اراده‌ای حکمت‌آمیز در ورای هر رخداد، و در اطمینان به وجود راه‌هایی برای رسیدن به مقصود.

🔸 «امر» در دستان مقتدر این پروردگار است. قرار عالم هرگز این نبوده و این نیست که چیزی از دایرهٔ ارادهٔ او خارج شود. آن چیزی که پیش می‌آید، چه مطلوب ما باشد و چه نه، ارادهٔ او و در جهت پرورش ماست. در گفتگوی با او و در کوشش مقابل چشمان او، راه بازگشت به سوی او، به سوی نهایت خواسته‌هایمان را جستجو می‌کنیم. او در هر رخدادی هادی ماست. از این اطمینان داریم، او را پرستش می‌کنیم و خواسته‌هایمان را از او می‌خواهیم، و در برآمدن خواسته‌ها بر او توکل می‌کنیم.

🔸 پروردگار محمد(ص)، پروردگار ما، از آنچه که در جریان است، و از آنچه که انجام می‌دهیم غافل نیست. آنچه که اهمیت دارد، آراستن اعمال‌مان در نزد اوست. پس از آن، چیزی که می‌ماند، انتظاری آمیخته با شگفتی و شیرینی است برای دیدن بازی‌ای که پیش می‌آورد.

🔸 سورهٔ هود(ع)، آیهٔ ۱۱۲: پس، همان گونه که دستور یافته‌ای ایستادگی کن، و هر که با تو توبه کرده [نیز چنین کند]، و طغیان مکنید که او به آنچه انجام می‌دهید بیناست.

🔸 روایتی به این مضمون از پیامبر(ص) نقل شده است که «سورهٔ هود مرا پیر کرد»، و به این اشاره شده که مقصود پیامبر(ص) به خصوص آیهٔ ۱۱۲ بوده است.

این آیه، مسئولیت استقامت در راه حق را به دوش پیامبر(ص) می‌گذارد، و کسانی که همراه با او به سوی خدا بازگشته‌اند را نیز به پذیرش این مسئولیت دعوت می‌کند. هر چند رسول خدا(ص) دغدغهٔ به دوش کشیدن مسئولیت خود را دارد، ولی شاید نگرانی در مورد استقامت مؤمنان برای او نگرانی بزرگ‌تری باشد.

🔸 هر کس که آرزوی ایجاد یک جامعهٔ نیک در زمین را داشته باشد، می‌داند که این کار بدون همراهی عدهٔ قابل توجهی ممکن نخواهد بود. و هر مصلح و معلمی، این را هم می‌داند که تعلیم و اصلاح آن طور که باید به نتیجه نمی‌رسد اگر جامعه هم‌سو با اصلاح نباشد.

بنابراین، عجیب نیست اگر رسولی که دغدغهٔ نجات مردم و هدایت آنها به راه ایمان را دارد، و «هر رنجی که به مردم می‌رسد بر او دشوار می‌آید»(سورهٔ توبه، ۱۲۸)، به دنبال تشکیل یک جامعهٔ ایمانی باشد. برای تشکیل چنین جامعه‌ای، همراهی عده‌ای از مردم ضروری است. این آرزو و خواستهٔ پیامبر(ص) برنمی‌آید مگر آنکه همراهانش نیز به استقامت بر مسیر حق روی آورند.

🔸 این دعوت خدا و پیامبر(ص) به «یاری کردن خدا» (سورهٔ محمد(ص)، ۷) مختص مردم روزگار پیامبر(ص) نبوده است. هر یک از ما مخاطب این دعوتیم؛ دعوتی که ما را به ایجاد تحولی ایمانی در درون و بیرون فرا می‌خواند. دعوتی به واگذاشتن هر گونه تکیه بر «ستمگر» (آیهٔ ۱۱۳)، بر پا داشتن (و نه تنها خواندن) «نماز» در روز و شب (آیهٔ ۱۱۴)، صبر بر مسیر حقیقت و آنچه در این راه پیش می‌آید (آیهٔ ۱۱۵)، و تلاش برای باز داشتن از تباه کردن سرزمین به دست «مترفین» (آنان که پی شادی‌خواری خود هستند و دیگران را فراموش کرده‌اند). (آیهٔ ۱۱۶).

اینک خدا رو به رویمان ایستاده؛ رو به روی ما و رسولش، و به استقامت در راه فرامی‌خواند، راه بازگشت به سوی خودش. و او خود همراه ماست، می‌بیند و می‌شنود… (اشاره به انتهای آیهٔ ۱۱۲؛ نقل از: سورهٔ طه، ۴۶) .

🔸 سورهٔ هود، ۹۸: روز قیامت [فرعون] پیشاپیش قومش می‌رود آنان را به آتش درمی آورَد، و بد آبشخوری است آنجایی که بدان وارد می‌شوند.

🔸 پیروان سینه‌چاک فرعون، او را دنبال می‌کنند و او ایشان را به دوزخ وارد می‌کند.

این سخن قرآن، به وضوح سرنوشت هر کس که از فرعون و فرعونیان تبعیت می‌کند را نشان می‌دهد.

🔸 اما بنی‌امیه، و حاکمان ظالمِ پس از آنان، تلاش بسیاری کردند تا دینی جدید را رواج دهند که در آن، حاکم مسئول عمل خود بود و مردم وظیفه‌ای جز اطاعت نداشتند. در این دین، نجات مردم به واسطهٔ انجام عبادات و رعایت اخلاق فردی بود، و اگر هم کسی ستمی را از حاکم می‌دید، به «صبر» دعوت می‌شد!

🔸 برای برساخته شدن این دین جدید، سخنان دروغینی به پیامبر(ص) نسبت داده شد؛ برای نمونه از پیامبر(ص) نقل شد که:

• هر که زمامدار را فرمان برد، مرا فرمان برده، و هر که زمامدار را سرپیچی کند مرا سرپیچی کرده است.
• بر تو باد اطاعت کامل ـ شنیدن و فرمان بردن ـ در سختی و گشایش، در شادی و اندوه و در هنگامی‌که زمامداری خودکامگی و استبدادورزی نماید.
• شما پس از من با خودکامگی و استبدادورزی روبرو خواهید شد، پس شکیبایی کنید تا در حوض [کوثر] مرا ملاقات کنید.
• از پیامبر(ص) سوال شد: «اگر فرمانروایانی بر ما حاکم شوند که از ما حقّ خود را بخواهند ولی حقّ ما را ندهند چه باید کرد؟» گفت: «بشنوید و اطاعت کنید که آنان مسئول وظایف خویش و شما مسئول وظایف خویشید».
• هر که از اطاعت [حاکم] خارج شود و از جماعت [مسلمانان] جدایی جوید و بمیرد، به مرگ جاهلیت [شرک و کفر] مرده است.
• هر فرمانروایی را اطاعت کن و پشت هر پیش‌نمازی ادای نماز کن.
• پادشاه سایه‌ی خدا در زمین است … و هرچند که ستم پیش گیرد و خیانت ورزد و ظلم کند وبال کارش بر خود اوست و مردمان باید صبر پیشه کنند.
• پیامبر(ص) گفت: «فتنه‌هایی پیدا خواهد شد که درآن شخص خوابیده بهتر از نشسته، و نشسته بهتر از ایستاده، و ایستاده بهتر از رونده، و رونده بهتر از کوشش‌کننده است». کسی پرسید: [در آن شرایط] چه دستور می‌دهید؟ فرمود: «[هرگاه چنین فتنه‌هایی پیش آید] کسی که شتر یا گوسفند دارد سراغ شتر و گوسفندچرانی و آن کس که زمین کشاورزی دارد سراغ کشاورزی خود برود». کسی گفت: «آن‌که شتر و گوسفند و زمینی ندارد چه کند؟» فرمود: «شمشیرش را به سنگی بکوبد و بشکند [که با زمامداران ستمگر مبارزه نکند]».

🔸 یک عنصر مشترک در این روایات، این است که می‌توان در حکومت ظالم زندگی کرد، و بی‌توجه به ستم موجود، به زندگی خود ادامه داد و به سعادت دست یافت. اما زندگی زیر سایهٔ ظالم، مستلزم تبعیت از قوانین ظالمانه است؛ تبعیتی که طبق آموزهٔ قرآن، ما را با ستمگر هم‌سرنوشت خواهد کرد.

حتی اگر کسی هم بتواند از زندگی به کل کناره بگیرد و از هیچ یک از قوانین تبعیت نکند (که البته تقریباً ناممکن است)، باز هم به وجود ستم رضا داده و ستم‌دیدگان را به حال خود رها کرده است.

🔸 از نظر قرآن، لازمهٔ رسیدن به سعادت، مبارزه در راه تغییر شرایط ظالمانه و ریشه‌کن کردن ستم است. طبیعتاً هر کس بنا به شرایط و امکاناتی که دارد، به مبارزهٔ خاص خود مکلف است؛ اما هیچ کس (حتی ناتوانان و سالمندان) از این قاعدهٔ کلی مستثنی نیست: رهایی در گرو «جهاد» برای رفع ستم از خود و مردم است.

🔸 آن سخنان جعلی هرگز نتوانستند حقیقتی که پیامبر(ص) به آن معتقد و ملتزم بود را بپوشانند. سخنان صحیح رسول خدا(ص) دربارهٔ اطاعت از ظالمان بسیار معروف است، برای نمونه:

• اطاعت مخلوق در معصیت خالق روا نیست.
• اطاعت منحصراً در نیکی و درستی است.
• در آینده پیشوایانی بر شما حاکم خواهند شد که اگر اطاعتشان کنید، گمراهتان کنند، و اگر سرپیچی‌شان کنید، شما را بکشند! [گفتند: ای رسول خدا(ص) در چنین اوضاعی چه کنیم؟ فرمود:] چون اصحاب عیسی باشید که بر دار شدند و به صلیب کشیده شدند و با ارّه تکه تکه شدند [و از اعتقادات خود دست برنداشتند]. مرگ در اطاعت [خدا] بهتر از زندگی در نافرمانی اوست.
• پیامبر اکرم(ص) در حال رمی جمرات بود که از وی سؤال شد: «ای رسول خدا(ص)، محبوب‌ترین جهاد نزد خدا چیست؟» فرمود: «سخنی حق که به پیشوای ستمگر گفته شود.»
• بر شما پیشوایانی حکومت خواهند کرد که روزی‌های شما را تصاحب کنند و سخنانی به دروغ گویند و کرداری ناشایست نمایند. از شما خشنود نشوند مگر آن‌که زشتی‌هایشان را نیک شمارید، و دروغ‌هایشان را تصدیق کنید. پس حق را وا مگذارید تا بدان راضی شوند، و چون [از حق] تجاوز کردند [مقابلشان بایستید که] هر کس در این راه کشته شود، شهید است.
• امام حسین(ع) روبه‌روی سپاهیان حر، از رسول خدا(ص) روایت کرد: هر که سلطان ستمگری را مشاهده کند که حرام‌های خداوند را حلال سازد، عهد و پیمان الهی را بشکند، با سنّت پیامبر(ص) مخالفت ورزد، با بندگان خدا با دشمنی و از سرِ گناه رفتار نماید، و بر او با زبان و عمل نشورد و قیام نکند، بر خداوند است که او را با همان ستمگران در یک جایگاه عذاب کند.

🔸 چه آنان که از فرعون آشکارا تبعیت می‌کردند (مانند سپاهیان او)، و چه آنان که در نظام ظالمانهٔ او بی‌اعتراض و بی‌هیچ گونه جهادی زندگی می‌کردند، هیزم دوزخی هستند که فرعون افروخته است. اگر آنان نبودند، فرعون هیزمی برای دوزخ خود نمی‌یافت.

اکنون اما، فرعون و پیروانش بده و بستان شومی دارند، فرعون آتش را به پیروانش هدیه می‌دهد و پیروانش آتشی که خود فرعون در آن است را شعله‌ور تر می‌کنند.

🔸 سخنان پیامبر(ص) همگی از صفحات ۲۰۹ به بعدِ جلد ۲ کتاب سیرهٔ نبوی، نوشتهٔ مصطفی دلشاد تهرانی نقل شده‌اند.

🔸 سورهٔ هود، ۸۷: گفتند: «ای شعیب، آیا نماز تو به تو دستور می‌دهد که آنچه را پدران ما می‌پرستیده‌اند رها کنیم، یا در اموال خود به میل خود تصرّف نکنیم؟! راستی که تو بردبار فرزانه‌ای.»

🔸 با توجه به این آیه، می‌شود گفت که «نماز» و عبادت برای قوم شعیب امری غریب نبوده. اما آنان از این اظهار شگفتی می‌کنند که چگونه این عبادت منجر به نتایجی می‌شود که شعیب از آنها سخن می‌گوید.

🔸 در نزد قوم شعیب، نماز، حتی اگر عبادت به درگاه «الله» هم بوده، منافاتی با «پرستش» خدایان دیگر نداشته است؛ خدایانی که نسل اندر نسل برای برآورده شدن حاجات خوانده می‌شدند. اینکه پرستش این خدایان در کنار استفادهٔ دل‌بخواه از اموال آورده شده، یادآور این است که مال و ثروت نیز بتی‌ است که در کنار الله پرستیده می‌شود.

🔸 از نظر قوم شعیب، بین عبادت الله و صرف مال در راهی که باید، ارتباطی وجود ندارد. شاید آنان عبادت را امری قلبی و درونی می‌دانستند، که آرامش (و شاید سعادت اخروی) را برای شخص به ارمغان می‌آورد، بی‌آنکه دلالتی به تغییر شیوهٔ زندگی داشته باشد.

اما از نظر شعیب، و خداوند شعیب در قرآن، عبادت خدای واحد کاملاً مرتبط به این است که شخص اموالش را چگونه به دست می‌آورد و در چه راهی خرج می‌کند. نمی‌شود کسی که مال فراوان خود را تکیه‌گاه خود گرفته، و بر صرف آن در راه نیاز مردم بخل می‌ورزد، مؤمن دانست. او نه از خداوند که از مال و قدرت خود انتظار نجات (و در واقع، انتظار «جاودانگی») دارد.

این همان سخن خداوند در سورهٔ ماعون است:

آیا کسی را که [روز] جزا را دروغ می‌خواند (یا: دین را تکذیب می‌کند)، دیدی؟ (۱) این همان کس است که یتیم را به سختی می‌راند، (۲) و به خوراک‌دادن بینوا ترغیب نمی‌کند. (۳) پس وای بر نمازگزارانی (۴) که از نمازشان غافلند، (۵) آنان که ریا می‌کنند، (۶) و از [دادن‌] زکات [و وسایل و مایحتاج خانه‌] خودداری می‌ورزند. (۷)

از نظر خداوند، نمازگزارانی که «ماعون» را از اهلش باز می‌دارند، همان کسانی‌اند که از نمازشان غافلند. نمازی که این سخن خداوند در مورد آن صدق نکند که «همانا نماز از زشتی و پلیدی باز می‌دارد»، قطعاً نمازی است که مورد غفلت واقع شده است.

🔸 شیوهٔ عملکرد شعیب و سخن خداوند در سورهٔ ماعون را می‌توان بسیار گسترده در نظر گرفت. آن کس که نسبت به وضعیت مردم (که خانوادهٔ خداوند هستند) بی‌خیال است، و به فقر و فلاکت و جهل آنان و ستمی که برآنان می‌رود رضایت دارد و کوششی در طریق اصلاح نمی‌کند، دین‌دار نیست. و تفاوتی نمی‌کند که آن شخص در ظاهر هم بی‌دین باشد، یا کسی باشد که به زهد و عبادت‌پیشگی معروف است، یا اصلاً کسی در لباس علمای دین باشد و نمایندهٔ دین خدا تلقی شود.

ملاک دین‌داری روشن است. عبادت‌های صوری و ادعاها و طرفداری جاهلان دلیل بر دین‌داری نیست. که اگر چنین بود معاویه از همه دین‌دارتر بود!